Bảo tồn, phát huy trang phục truyền thống các dân tộc thiểu số Việt Nam - Bài 1: Tìm hiểu hoa văn, họa tiết các dân tộc nhóm H'Mông – Dao

Hoa văn trên tạp dề người H'Mông Hoa

Nhóm H'Mông - Dao gồm ba dân tộc thiểu số H'Mông, Dao, Pà Thẻn. Các dân tộc nhóm H'mông - Dao có hơn 2 triệu người cư trú ở các tỉnh miền núi Bắc Bộ, một số ở Bắc Trung Bộ. Trong đó, người Hmông thường phân bố trên vùng cao, người Dao và Pà Thẻn chủ yếu sinh sống ở vùng lưng chừng núi. Theo truyền thuyết của người Pà Thẻn: Vào những năm đói kém, khó khăn người Pà Thẻn cùng người Dao Áo Đỏ, người Tày và người H'Mông rủ nhau lên trời xin Ngọc Hoàng cứu giúp. Người Pà Thẻn đến đầu tiên đã được Ngọc Hoàng ban cho 3 miếng vải màu đen, đỏ, xanh để may quần áo. Người Dao Áo Đỏ được Ngọc Hoàng cho 3 miếng vải màu đỏ, đen. Người Tày đến sau, Ngọc Hoàng chỉ còn một miếng vải đen. Người H'Mông đến sau cùng. Khi đó Ngọc Hoàng không còn miếng vải nào nữa mà chỉ có một bông hoa. Ngọc Hoàng thương tình cho người H'Mông bông hoa. Vì thế, trang phục người Dao Áo Đỏ có hai màu đen, đỏ, trang phục của người Pà Thẻn có ba màu đỏ, đen, xanh; y phục của người H'Mông rực rỡ và nhiều màu sắc như bông hoa rừng còn trang phục người Tày chỉ có một màu đen. Truyền thuyết này đã lý giải phần nào nguyên nhân vì sao người dân tộc thiểu số lại trân trọng trang phục và nguồn gốc của các màu sắc đặc trưng trên trang phục của họ.

Từ bước đầu nghiên cứu cho thấy mỗi dân tộc trong nhóm H'Mông - Dao đều có điểm chung là cùng chú trọng đến trang phục, nhưng lại có đặc điểm văn hóa riêng, mang đậm bản sắc tộc người, thậm chí, sự khác nhau thể hiện trong từng ngành nhóm địa phương của cùng một dân tộc. Một trong đặc điểm khác biệt đáng chú ý nhất chính là cách sử dụng hoa văn, họa tiết với các phương pháp dệt, thêu, in sáp ong, đáp ghép vải màu để làm nên sự đặc sắc của các bộ trang phục dân tộc. Phụ nữ nhóm này nổi tiếng với kỹ thuật trang trí trên vải. Trong đó người Dao chủ yếu dùng kỹ thuật thêu; phụ nữ Pà Thẻn thêu, dệt, đáp vải; còn nhóm Hmông nổi bật với kỹ thuật thêu và đáp vải. Người H'Mông và người Dao cùng có quan niệm rằng tiêu chí để đánh giá tài năng và phẩm hạnh của người phụ nữ đó là biết tạo ra các bộ trang phục đẹp.

Đặc điểm chung về bố cục hoa văn của nhóm dân tộc H'Mông - Dao

Qua quan sát và nghiên cứu, cách sắp đặt hoa văn, hoạ tiết của 3 dân tộc nhóm H'Mông - Dao thường được quy về các dải hoa văn với bố cục ở giữa là hoa văn chính được thêu kích thước lớn và xung quanh được bao phủ bởi các họa tiết phụ có tiết diện nhỏ hẹp. Đặc điểm này nhận thấy rõ nét nhất trên trang phục dân tộc H'Mông với những dải hoa văn ngang xuất hiện trên váy, thắp lưng, cổ áo, ống tay áo. Cụ thể như trên đồ án hoa văn đầu tạp dề người Mông Đỏ các hoa văn được chia ra làm hai phần chính và phụ nằm trong bố cục dải hình chữ nhật. Phần chính là các họa tiết ốc rồng xuất hiện nối tiếp, chiếm mảng lớn còn các họa tiết phụ chạy xung quanh. Với các mảng họa tiết in sáp ong, người H'Mông thường sử dụng các họa tiết riềm ngoài nhỏ li ti, họa tiết chính ở giữa có khổ lớn. Vì là họa tiết nhỏ nên nếu không tập trung, họa tiết sẽ khó thấy trên nền chàm nên chúng thường bị dồn lại, chồng xít trở thành một mặt phẳng tạo nên sự rực rỡ cho trang phục, đặc biệt là váy của người H'Mông. Điểm đáng lưu ý là các băng dải này được kết hợp với nhau bằng nhiều kiểu khác nhau, có băng dải mỏng xen với vải dày, có băng vải hoa văn nằm trên nền thêu nằm kề dải hoa văn ghép vải. Hệ thống các dải dọc thường được in sáp ong hoặc thêu, ghép vải chạy song song sát nhau trên thân váy, tạp dề.

Họa tiết khăn Dao Tả Pan

(Nguồn: Bản vẽ lại của Đỗ Vũ Minh Ngọc)

Với trang phục người Dao, các dải hoa văn ngang và dọc thường tập trung ở yếm, ống quần và quanh ống tay và viền cổ áo. Có thể thấy trên ống quần người Dao Đỏ, các hoa văn hình cây thông chiếm phần lớn mảng hoa văn, được thể hiện bằng các chỉ màu đỏ và trắng, tập trung thành các dải ngang chạy vòng xung quanh. Trên đồ án hoa văn trang trí yếm Dao Quần Trắng, các hoa văn hình gấp khúc và hình thoi trung tâm được thể hiện với tỉ lệ lớn làm họa tiết chính, phía bên hai đường riềm là dải dọc hình quả trám được coi như họa tiết phụ giúp làm nổi bật khung hình chính. Ngoài cách sử dụng bố cục chính phụ, người Dao còn sử dụng nhiều dải họa tiết nhỏ nằm liền kết sát nhau để tạo thành bố cục hoa văn chính. Điển hình như trên ống quần người Dao Thanh Phán, các dải hoa văn nhỏ hình chong chóng, răng cưa, lưới giầy tập trung lại tạo thành một đồ án hoa văn trên trang phục. Trên đồ án hoa văn của yếm của người phụ nữ Lô Gang cũng sử dụng nhiều dải hoa văn chạy ngang với tỉ lệ gần bằng nhau. Qua các trình bày mảng họa tiết này, bức tranh con người hòa nhập, ngang bằng với thiên nhiên núi rừng được tái hiện trên mặt vải. Trên khăn Dao Tả Pan các dải họa tiết hình lưới giầy, hình thoi được quy về các dải ngang đan xen với các dải băng ngang màu đỏ.

Họa tiết khăn Dao Tả Pan

(Nguồn: Bản vẽ lại của Đỗ Vũ Minh Ngọc)

Tương đồng với các nhóm dân tộc H'Mông, Dao, trên trang phục người Pà Thẻn thường thấy các hoa văn họa tiết được quy về các dải ngang dọc ở các vị trí như viền cổ áo, hông váy, thân áo. Cụ thể như ở quanh viền cổ áo thường tập trung các dải dọc với các hoa văn như chữ A, nhụy hoa. Trên thân áo trước thường tập trung các dải hoa văn chạy ngang với nổi bật với các họa tiết hình con rồng, hình trâu, hình hạt dưa. Mặc dù trên đồ án hoa văn văn của người Pà Thẻn có nhiều mô típ khác nhau, nhưng được phân biệt hoa văn chính, phụ rõ ràng. Tổng thể hoa văn trên bộ trang phục được thể hiện bằng hai hình thức là ghép vải và thêu chỉ màu. Bố cục hoa văn được thể hiện bằng các dải ngang giải ngang, dọc xen kẽ các màu trắng, đen, vàng nền đỏ chủ đạo. Thông thường, một hoa văn chính có thể kết hợp với các hoa văn phụ vừa có tác dụng là sinh động tấm thổ cẩm vừa thể hiện quan niệm thẩm mĩ và nhân sinh của người Pà Thẻn. Chẳng hạn, hoa văn phụ như lược bí, ốc biển thường được dệt bên ngoài hoa văn hình rồng, đầu người thể hiện sự bao bọc, bảo vệ cuộc sống.

Khuy bạc Dao Tiền

(Nguồn: Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam)

Mặc dù cùng chung cách thể hiện quy hoa văn về các ô hình kỷ hà nhưng ở mỗi dân tộc lại có cách thể hiện khác nhau. Cụ thể người H'Mông thường thể hiện các hình hoa bốn cánh, tám cánh hoặc móc câu trong ô trang trí hình chữ nhật, hình vuông, hình thoi, hình tam giác. Các ô này được bố trí đan xen với các dải hoa văn với những đường chỉ thêu đan chéo, tạo nên sự phong phú đa dạng cho các đồ án trang trí, không máy móc, đơn điệu mà luôn sống động, góc nhìn luôn thay đổi. Điển hình trên cổ áo trang phục nữ H'Mông Đen xét về tổng quát tạo hình của đồ án hoa văn này, tác giả đề tài thấy các hoa văn hình ốc luôn được bài trí trong các hình vuông xen kẽ với hình chữ nhật được lặp lại trong một khoảng cách đều đặn. Cách tạo hình này còn thể hiện trên trang trí hoa văn trên thắt lưng người H'Mông Đen và người H'Mông Đỏ có thể nhận thấy các hoa văn như ngôi sao 8 cánh, hình hoa tỏi được đặt trong các hình ô vuông, hình thoi. Hay trên mặt túi hoa văn thổ cẩm của người H'Mông Hoa, các họa tiết hình con ốc được thể hiện dưới nhiều dạng biến thể khác nhau tạo thành nhiều lớp hoa văn với tạo hình là nhiều hình ô vuông lồng ghép vào nhau.

Hoa văn trên á người Pà Thẻn ( hình con trâu), (hình con rồng)

Với người dân tộc Dao, cách thể hiện này thường thấy nhất ở trong đồ án chạm khắc hoa văn trên khuy bạc. Ví dụ như với loại khuy hình chữ nhật thường thấy trên trang phục nhóm Dao Đỏ, các họa tiết ngôi sao 10 cánh được đặt trong các ô hình vuông, hình chữ nhật một cách hợp lý. Hay như loại khuy hình tròn của nhóm Dao Tiền được thể hiện bới hình ngôi sao 10 cánh và các hình tròn đồng tâm to nhỏ khác nhau.

Trong trang trí trên vải, ở trên viền khăn vành đội đầu người Dao Đỏ, các hoa văn cũng thường được sắp xếp trong các dải hình ô chữ nhật cũng như trên nẹp áo người Dao Đỏ tác họa tiết hình chong chóng được quy về các hình ô vuông nối tiếp nhau hay như trên nẹp áo Dao Lô Gang với các dải hoa văn hình thoi bên trong có hình hoa hồi. Trên yếm Dao Thanh Y, có thể thấy rõ các hoa văn hình ngôi sao 8 cánh được quy về trong hình vuông, bao xung quanh là họa tiết hình răng cưa, hình quả trám thể hiện dưới dạng hình chữ nhật.

Người Pà Thẻn đặc biệt thường trang trí mặt vải bằng các họa tiết hoa văn quy về trong các hình kỷ hà. Điển hình như trên thân áo phụ nữ, các hoa văn như hình nhị hoa, hình ngôi sao 8 cánh luôn được thể hiện bởi các hình tam giác, hình thoi, hình vuông lặp đi lặp lại tạo thành các dài ngang trên mặt vải. Hay như có thể thấy phần lớn hoa văn họa tiết của người Pà Thẻn luôn xuất hiện các hình này, như hoa hình đầu người nằm hình vuông, hoa văn đại dương được thể hiện bằng các hình thoi hình con rồng thì quy về hình tam giác.

Hoa văn trên cổ áo người H'Mông Đen

(Nguồn: Bản vẽ lại của Đỗ Vũ Minh Ngọc)

Có thế thấy tạo hình này ở trên tất cả đồ án hoa văn trang trí, các hoa tiết cho dù được tạo nên bằng kỹ thuật nào, đều được bố trí theo một nguyên tắc nhất quán là mỗi mảng hoa văn đều có tâm điểm, ở các tâm điểm đó được những dải hoa văn bao quanh và hoa văn mở rộng. Biến thể của các trang trí đăng đối qua tâm là nguyên tắc xoay chiều. Đây là nguyên tắc phá thể hay đảo chiều được thể hiện bằng sự thay đổi giữa đường nét, chiều hướng của họa tiết giúp cho bố cục hình trang trí không nhàm chán, đơn điệu đồng thời có thể tạo được chuyển động của hình, của mảng hoa văn trang phục. Có thể quan sát được tạo hình này qua các biến thể họa tiết con ốc trên trang phục H'Mông đen, khi xuất hiện ở trên túi là dải hoa văn đảo chiều liên tiếp, trên cổ áo có thể là được sắp xếp lồng vào nhau trong hình ô vuông, hay xoay chiều khác nhau tạo hình sừng trâu. Bên cạnh đó người H'Mông thành thực trong việc bố cục đồ án hoa văn hình tròn, hình xoáy trôn ốc, đó là những mô típ có đường cong, đường xoay dứt khoát, thanh thoát nhịp nhàng uyển chuyển, tạo một bố cục hài hòa không đơn điệu. Những mô típ này biểu hiện cho cực biến chuyển của mặt trời, thời tiết, không gian và thời gian trong vũ trụ quan cổ đại của nhiều cư dân xưa kia. Dẫu vậy các hoa văn này vẫn được thể hiện đối xứng qua một trục nhất định, ví dụ với hoa văn hình sừng trâu, về tổng vẫn đối xứng nhau qua trục dọc, hay như trong hình vuông được trang trí bởi các họa tiết ốc rồng đối xứng với nhau qua tâm và qua trục ngang.

Hoa văn trên cổ áo người H'Mông Đen

Trong đồ án trang trí hoa văn của người Dao, có thể thấy các họa tiết luôn luôn thể hiện cân đối, đặc biệt thường đối xứng qua trục dọc. Đối với người. Dao, các hoa văn hình cây, hình chim được sắp xếp đối xứng nhau qua trục dọc, tạo cảm giác cân bằng trong bố cục. Đồng thời, quy luật đối xứng này còn được thể hiện ở phần trang trí các mép vạt áo, điển hình như trên trang phục Dao Tiền, các họa tiết hình con chó, đường thẳng đều được thể hiện đối xứng nhau qua một trục thẳng, xuất hiện cùng lúc ở trên cả hai mép vạt áo. Có thể nhận thấy rõ thấy rõ quy luật đối xứng trong từng họa tiết được sắp xếp trên mảng đồ án ví dụ như ở trên vạt áo trước của người Dao Coóc Mùn, hình con chim đậu trên cây được thể hiện đối xứng qua trục dọc, quay mặt vào nhau. Hay như trên trang trí hoa văn ở nẹp áo người Dao Lô Gang, các họa tiết hình hoa hồi có tạo hình đối xứng đăng đối qua tâm hoặc qua trục ngang.

Hoa văn trên ống quần người Dao Lô Gang

Tương đồng với hai nhóm trên, người Pà Thẻn cũng thường thể hiện hoa văn theo hình thức đối xứng. Hầu hết các họa tiết trang trí được thể hiện bởi lối đăng đối qua tâm như các hoa văn hình ngôi sao 8 cánh, hay hình chân đỡ, nhị hoa, đại dương, chân gà,... Hoặc được thể hiện đối xứng qua trục dọc trục ngang như hình lược bí, hình chữ A, hình đầu người. Đặc biệt trong đồ án trang trí hoa văn trên hông váy, các họa tiết được thể hiện đối xứng qua trục dọc.

Cách sắp xếp lặp đi lặp lại: Đó là sử dụng một họa tiết nhưng lặp đi lặp lại nhiều lần trong những khoảng các đều đặn để tạo sự hài hòa cân đối đặc biệt kết hợp xen kẽ các họa tiết tạo sự thay đổi phong phú ở hình thức đồ án trang trí. Khi phân tích tạo hình đồ án hoa văn trang trí trên cổ áo người H'Mông đen có thể nhận thấy sự lặp đi lặp lại của các họa tiết được người nghề sĩ dân gian chủ động theo các quy định chung của tộc người tạo thành mô típ hoa văn có tính sáng tạo.

Tương đồng với dân tộc H'Mông, các hoạ tiết, hoa văn trên trang phục người Dao thường luôn luôn xuất hiện theo cặp, hoặc lặp đi lặp lại nhiều lần trên đồ án trang phục. Có thể thấy quy luật này rõ nhất trên trang trí ống quần Dao Lô Gang, cùng một dải họa tiết hình cỏ, cây được lặp lại nhiều lần theo cùng một quy tắc sắp xếp so le nhau, nhưng đồng thời để tạo sự chuyển động về hình, họ cũng cài thêm quy luật sắp xếp khác đó các hàng hoa văn chong chóng so le với dòng kẻ họa tiết chữ nhân. Cách thể hiện này giúp tạo sự cân bằng cho bố cục mảng đồ án trang trí.

Với nhóm người Pà Thẻn, các hoa tiết được lặp đi lặp lại, sắp xếp theo hệ thống so le, đăng đối vừa làm cho bố cục mảng họa tiết thêm chặt chẽ, tạo kết nối giữa những khoảng cách lớn, vừa tạo nhịp điệu cho bố cục. Ngoài ra, các chi tiết thường không sắp xếp gần kề sát nhau mà có những khoảng cách, yếu tố này vừa giúp cho bố cục từ trạng thái khép kín thành trạng thái mở, từ tĩnh chuyển thành động, cũng tạo những khoảng nghỉ cho mắt khi quan sát đồ án hoa văn Tuy vậy, để tránh sự đồng nhất, trên trang trí hoa văn trên thân áo trước người Pà Thẻn lại sử dụng lối thể hiện đặt các hoạt tiết nằm sát liền kề nhau, làm nổi bật mảng đồ án trang trí trên vải.

Cách thể hiện hoa văn khái quát bằng các đường nét và hình kỷ hà: Về cơ bản cả ba dân tộc đều có một đặc điểm chung trong lối sử dụng đường, nét trong tạo hình mảng và hoa văn, họa tiết trang trí trang phục. Bên cạnh đó, đặc trưng của họa tiết hình học là những hình cơ bản có cấu trúc bởi các nét, do vậy hoạ tiết hình học trên trang phục chính là sự kết hợp giữa các đường và nét. Có thể thấy đặc điểm tạo hình này trên nhiều đồ án hoa văn của từng nhóm dân tộc, đặc biệt với dân tộc Pà Thẻn.

Đặc điểm riêng về bố cục trong hoa văn họa tiết của các dân tộc

Khác với hai dân tộc H'Mông và Pà Thẻn, người Dao thường không gò bó các mảng họa văn, họa tiết trang trí quy về các ô, dải với lối bố cục mở, không có viền bo cố định xung quanh. Đặc điểm này có thể thấy rõ nhất trong các đồ án hoa văn trang trí phía cuối vạt áo và đằng sau lưng người Dao. Điển hình như trên vạt áo nhóm khăn đội đầu nhóm Dao Đỏ (Hình 9), các họa tiết dường như được sắp xếp trong một hình chữ nhật chạy ngang, qua cách thể hiện dải các họa tiết ông sấm to thành một hàng ngang cách đều nhau theo một thứ tự. Hay ở trên vạt áo sau phụ nữ Dao Quần Chẹt, bức tranh thiên nhiên hòa hợp được thể hiện mặt vải không có sự gò bó bởi các khung hình bo. Cách tạo hình này mặc dù không tạo ấn tượng nổi bật trên áo, nhưng lại được thể hiện một cách hài hòa, hợp lý trên nền vải chàm.

Hoa văn trên khăn đội đầu người Dao Đỏ

Người Pà Thẻn và H'Mông mặc dù có chung đặc điểm là thường trang trí trang phục bằng các dải hoa văn quy về các dạng hình ô vuông và dải chạy ngang dọc nhưng với người H'Mông các hoa văn trang trí thường phân bố đều, chiếm mảng diện tích lớn trên trang phục ở các vị trí cổ áo, thân áo còn với người Pà Thẻn, các hoa văn không phân bố đều trên vải mà thường tập trung ở phần hông và cổ áo tạo thành các dải ngang, thường các màu đen, trắng, vàng xuất hiện so le cách đều và thành từng cặp.

Các hoa văn họa tiết trên trang phục của các dân tộc thiểu số không chỉ tạo ra sự đặc sắc, nổi bật cho trang phục của các dân tộc mà còn là biểu hiện cho nếp sống tộc người, thể hiện trình độ lao động thủ công truyền thống và quan niệm về thẩm mỹ. Hệ thống hoa văn họa tiết trên là vốn từ vựng nghệ thuật giúp chúng ta nhận dạng, đi vào tìm hiểu được các mã văn hóa ẩn chứa trong đó. Trang phục truyền thống không chỉ mang đậm bản sắc văn hóa, mà còn chứa đựng những giá trị nghệ thuật, giá trị lịch sử của từng tộc người. Vì thế, để bảo tồn và phát huy di văn hóa phi vật thể này, chúng tôi đề xuất một số biện pháp cụ thể sau: Nhà nước cần sớm cho nghiên cứu tổng thể về các hoa văn họa tiết của các dân tộc; Đối với các trường học, trong nội dung học tập qua di sản sẽ có các bài học thiết kế để giới thiệu và phổ biến các hoa văn họa tiết của các dân tộc gắn với từng địa phương; Trong các môn học về trang trí có thể hướng dẫn học sinh học cách trang trí bố cục theo các hoa văn họa tiết của các dân tộc; Đối với những người làm công tác mỹ thuật ứng dụng, sản xuất đồ lưu niệm và thiết kế thời trang có thể sử dụng các hoa văn họa tiết của người dân tộc để tạo ra các sản phẩm công nghiệp văn hóa đặc sắc.