Gặp lại Sherlock Holmes Việt Nam cùng những tác phẩm văn học trinh thám vang bóng một thời

Xuất hiện dòng văn học trinh thám Việt

Phạm Cao Củng bắt đầu sự nghiệp viết truyện trinh thám vào năm 1936, khi đang còn học trường Kỹ nghệ thực hành. Ngay từ khi ra đời, dòng văn học mới mẻ này đã gặp phải nhiều ý kiến tranh luận. Một bên cho rằng chỉ mang mục đích giải trí, còn một bên đánh giá đây là một sự mở đầu cho thời kỳ "hoàng kim" của trinh thám Việt, khai mở ra một dòng văn học mới, từ lâu đã được độc giả trên thế giới đón nhận và khẳng định.

Trước khi Phạm Cao Củng xuất hiện, tiểu thuyết trinh thám cũng đã bắt đầu manh nha được hình thành ở Việt Nam. Nhưng để tạo thành chuỗi tác phẩm với các nhân vật thám tử được định hình thì có lẽ chỉ có Thanh Đình - Lê Văn Giới (với Lệ Hằng, Người nhạn trắng); Thế Lữ (với Lê Phong) và Phạm Cao Củng (với Kỳ Phát, Tám Huỳnh Kỳ).

Bộ 5 tác phẩm trinh thám tái ngộ độc giả

Đối với độc giả phương Tây, dòng văn học trinh thám không còn xa lạ. Những trí thức, học giả nếu thông thạo ngoại ngữ có thể tiếp cận dòng văn học này sớm. Tuy nhiên làm thế nào để trinh thám Việt Nam đúng là do nhà văn Việt Nam sáng tác, độc giả thấy gần gũi là một thách thức không nhỏ với người cầm bút. Bởi nếu chỉ chạy theo thị hiếu của người đọc, chạy theo những truyện "mô phỏng" Phương Tây thì có lẽ truyện trinh thám của Phạm Cao Củng sẽ chỉ làm thỏa trí tò mò của một món ăn lạ trên văn đàn chứ khó lòng tạo được tiếng vang. Nhà văn đã khéo léo lồng ghép những yếu tố bản địa vào trong các câu chuyện phá án của Kỳ Phát, khiến nó trở nên gần gũi với người đọc chứ không phải là một câu chuyện ở thành phố A, đất nước B được "bê" về Việt Nam.

Như trong truyện Vết tay trên trần, câu chuyện phá án diễn ra ở vùng Xứ Thanh xa xôi với vụ án giết người li kì. Một viên quan chết ở trong phòng kín với lưỡi dao đâm vào tim, những không hề có dấu hiệu cửa bị cạy mở. Vụ án trong phòng kín là tình huống án mạng rất phổ biến ở Phương Tây, nạn nhân tử vong trong căn phòng kín. Khi viết vụ án này, Phạm Cao Củng đã tìm hiểu rất kĩ về cấu trúc nhà ở, cách bài trí đồ đạc của người dân vùng đó như gia đình càng giàu thì treo càng nhiều chiêng hay phong tục làm đám ma ở địa phương… Tất cả những điều đó tạo nên sự quen thuộc đối với người đọc.

Tương tự như trong vụ án Kho tàng nhà họ Đặng trong Chiếc tất nhuộm bùn, cũng là một kiểu "giải mật thư" nhưng mật thư ở đây được ẩn dấu trong chiếc đĩa cổ gia truyền – một trong những vật dụng thường xuất hiện trong các gia đình Việt.

Series Thám tử Kỳ Phát với 5 truyện tiêu biểu, được viết trong khoảng 6 năm (1936 - 1942), gồm: Vết tay trên trần, Nhà sư thọt, Đám cưới Kỳ Phát, Chiếc tất nhuộm bùn, Kỳ Phát giết người. Chuỗi những câu chuyện này kể về chuyến phiêu lưu phá án của anh chàng thám tử Kỳ Phát, và đã trở thành một trong những tác phẩm "ăn khách" nhất một thời. Dưới ngòi bút của Phạm Cao Củng, nhân vật Kỳ Phát với dáng dấp thư sinh, đôi lưỡng quyền cao, cặp mắt đăm đăm đen láy, bình thường rất ít khi mở miệng, đã trở thành một "hình mẫu nhân vật thám tử tiêu biểu" của dòng văn học trinh thám Việt Nam. Đến mức mỗi lần nhắc đến trinh thám Việt, người ta lại nhớ đến danh hiệu "Vua trinh thám" của Phạm Cao Củng và tên của anh chàng Kỳ Phát.

Sức hấp dẫn của nhân vật thám tử mang đậm nét Việt

Có thể nói, nét độc đáo của truyện trinh thám Phạm cao Củng nói riêng, và trinh thám Việt nửa đầu thế kỷ nói chung, là thể hiện văn hóa truyền thống nước nhà, lồng ghép vào các câu chuyện vụ án. Các tình tiết, bối cảnh, đều khá gần gũi với đời sống hàng ngày thời bấy giờ, các suy luận trong truyện không quá sâu xa.

Chân dung Phạm Cao Củng trên báo Loa năm 1935. Ảnh: zing.vn

Những tập truyện về hành trình phá án của Kỳ Phát hấp dẫn độc giả bởi chính sự thông minh, suy luận tài tình của nhân vật này. Đặt trong bối cảnh xã hội, khi người đọc đang háo hức cái mới, mong chờ những điều chưa biết thì hình tượng thám tử Kỳ Phát với tài suy luận sắc bén như Sherlock Holmes, Maigret, có đầy đủ cả "tình lẫn lý" đã trở thành "một cơn gió lạ" giữa các nhân vật ủy mị của văn học lãng mạn, hay những nhân vật luôn luôn giằng xé giữa cuộc sống đời thường và lý tưởng như văn học phê phán. Kỳ Phát có thể phá giải những vụ án phức tạp dựa trên những manh mối mà với người khác là quá mơ hồ và không thể nhận biết. Và vì thế, các độc giả cứ háo hức theo dõi từng câu chuyện phá án của Kỳ Phát, xem hôm nay anh chàng sẽ lại phá giải những vụ án hóc búa nào.

Điều tạo nên sự khác biệt của Kỳ Phát là đậm những phẩm chất được ưa chuộng ở Việt Nam như: trọng nghĩa khí, coi khinh tiền bạc, không hành động vì thù lao, luôn tôn trọng tình cảm và đạo đức. Kỳ Phát không ở trên đám đông như các nhân vật trinh thám Phương Tây mà gần gũi với đời thực hơn. Ngoài việc phá án, Kỳ Phát cũng đôi khi trầm ngâm suy nghĩ về thời cuộc, cũng biết rung động trong tình yêu.

Dù đã ra đời cách đây nhiều thập kỷ, nhưng tác phẩm tái ngộ với độc giả của ngày hôm nay hứa hẹn sẽ không "lạc lõng" bởi được bản trình bày đẹp, ấn tượng mang dấu ấn đương đại, và đặc biệt, sự trở lại này dường như đang được độc giả trẻ quan tâm tới trinh thám Việt nhiều hơn. Biết đâu với sự chào đón của độc giả sẽ khiến các nhà văn có thêm lựa chọn thể loại trinh thám vốn được coi là "của hiếm" trên văn đàn.