20 năm thực hiện Công ước UNESCO về bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể tại Việt Nam

Đánh giá thực hiện Công ước UNESCO

Phát biểu đề dẫn hội thảo, Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam PGS. TS Đỗ Văn Trụ cho biết: Năm 2003, Đại hội đồng Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc (UNESCO) đã thông qua Công ước về Bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể - Văn bản mang tính pháp lý quốc tế và là sự cam kết của các quốc gia thành viên về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể. Đây là văn bản đề cập khá toàn diện các khía cạnh về di sản văn hóa phi vật thể, trong đó có một nội dung đặc biệt quan trọng là khẳng định vai trò của cộng đồng, phát huy vai trò của cộng đồng trong việc bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể.

Ngày 05/9/2005, Việt Nam chính thức tham gia Công ước và trở thành một trong 30 quốc gia đầu tiên trên thế giới gia nhập Công ước quan trọng này và đã 2 lần trúng cử vào Ủy ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể. Việt Nam là một thành viên tích cực, có trách nhiệm của Công ước. Tinh thần của Công ước đã bước đầu vận dụng vào Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản văn hóa năm 2009 và vào thực tiễn hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể ở nước ta, với những kết quả bước đầu rất đáng ghi nhận.

"Hội thảo khoa học "Hai mươi năm bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam: Từ UNESCO đến cộng đồng" nhằm góp phần đánh giá việc thực hiện Công ước về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể năm 2003 của UNESCO trong 20 năm qua; liên hệ với Luật Di sản văn hóa; chỉ ra sự tác động của Công ước đối với công tác bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam. Hội thảo mong muốn sẽ tạo ra một diễn đàn đối thoại đa chiều và khách quan, chia sẻ thông tin, thảo luận, nhận diện các thách thức, những mặt tồn tại của việc bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể trong bối cảnh phát triển, hiện đại hóa, chuyển đổi xã hội và công nghệ. Đây cũng sẽ là cơ hội để chia sẻ các trường hợp điển hình về thực hành tốt và bài học kinh nghiệm trong bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam" – PGS.TS Đỗ Văn Trụ nhấn mạnh.

Chia sẻ tại hội thảo, Phó Cục trưởng Cục Di sản văn hóa (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) Nông Quốc Thành cho biết: Với các di sản văn hóa phi vật thể trình và đã được UNESCO ghi danh vào các Danh sách, thực hiện cam kết, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã trực tiếp thực hiện và chỉ đạo các địa phương có di sản thực hiện các biện pháp bảo vệ di sản theo cam kết. Cụ thể là, sau khi di sản được UNESCO ghi danh, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Kế hoạch hành động quốc gia đối với từng di sản, đồng thời chỉ đạo các tỉnh, thành phố có di sản được ghi danh xây dựng các dự án, đề án bảo vệ và phát huy giá trị di sản.

Đặc biệt, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Thông tư số 04/2010 ngày 30/06/2010 về Quy định việc kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể và lập hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể để đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Qua đó, đã góp phần nhận diện giá trị của kho tàng di sản văn hóa phi vật thể phong phú, đa dạng của cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Bên cạnh đó, nhờ nhận diện được hiện trạng, sức sống của di sản để triển khai kịp thời các đề án/dự án bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể đã ngăn chặn nguy cơ mai một.

Cũng theo ông Nông Quốc Thành, tính đến nay, qua công tác kiểm kê, đã có gần 7 vạn di sản văn hóa phi vật thể đã được kiểm kê. 534 Di sản văn hóa phi vật thể đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, 15 di sản được UNESCO ghi danh vào các Danh sách (bao gồm 13 di sản văn hóa phi vật thể trong Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại và 02 di sản văn hóa phi vật thể trong Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp), phân bố ở hầu khắp các tỉnh, thành phố. 1.881 cá nhân được phong tặng danh hiệu "Nghệ nhân nhân dân", "Nghệ nhân ưu tú", trong đó có 131 Nghệ nhân nhân dân và 1.750 Nghệ nhân ưu tú.

Vận dụng sửa đổi, bổ sung Luật Di sản văn hóa

Tại hội thảo, các đại biểu, các chuyên gia, nhà nghiên cứu còn đưa ra các ý kiến, bài học kinh nghiệm từ việc thực hiện Công ước về Bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO để nâng cao hiệu quả trong bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam, trong đó có việc sửa đổi, bổ sung Luật Di sản văn hóa.

Nhấn mạnh đến vai trò của chủ thể, cộng đồng trong bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, Phó Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam TS Lê Thị Minh Lý cho biết, dựa trên điều 15 của Công ước về Sự tham gia của các cộng đồng, nhóm người và cá nhân, Thủ tướng chính phủ Việt Nam đã ban hành nghị định Quy định về xét tặng danh hiệu "Nghệ nhân nhân dân", "Nghệ nhân ưu tú" trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể. Chính sách này đối với nghệ nhân là điểm mới, quan trọng và cần thiết.

Tuy nhiên nếu chỉ vì danh hiệu cùng với việc hệ thống hóa, hành chính hóa quy trình phong tặng một cách cứng nhắc sẽ làm mất đi sự sáng tạo khuyến khích để phát triển. Bên cạnh đó, ngoài các danh hiệu phong tặng các chủ thể/nghệ nhân có công trong việc trao truyền di sản văn hóa phi vật thể chưa có các hình thức khen thưởng khác cho những người có thành tích lớn bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể như nhà tài trợ, nhà nghiên cứu, nhà thiết kế, sáng tạo....

Qua đó, TS Lê Thị Minh Lý đề xuất: Nghị định quy định về việc xét tặng danh hiệu "Nghệ nhân nhân dân", "Nghệ nhân ưu tú" trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể cần thêm điều khoản để xét các trường hợp, đặc biệt dành cho các nghệ nhân trẻ tuổi có tài năng xuất sắc. Đối tượng này cần khuyến khích bởi vì họ có năng lực sáng tạo, truyền dạy và góp phần tích cực vào phát triển bền vững. Ngoài ra, đối với các nghệ nhân thuộc lĩnh vực "nghề thủ công truyền thống" và "tri thức dân gian" (chữa bệnh) cần có quy định cụ thể để không chồng chéo với việc xét tặng của Bộ Công thương và Bộ Y tế. Đồng thời, cần có thêm điều khoản về việc hủy hoặc rút lại các danh hiệu trong trường hợp các cá nhân vi phạm các luật khác và Luật Di sản văn hóa.

Trong khi đó, GS. TS Nguyễn Thị Hiền (Đại học Quốc gia Hà Nội) lại khuyến nghị đối với sửa đổi Luật Di sản văn hóa về việc cần làm rõ hơn về mục đích ghi danh di sản, về quan điểm Di sản văn hóa phi vật thể từ cách tiếp cận từ dưới lên, từ cộng đồng.

"Mặc dù thực thi Công ước 2003 nhưng Luật Di sản văn hóa và quy trình ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể vẫn còn có một số điều bất cập. Vậy nên, cần có những điều khoản cụ thể về mục đích của ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể, tránh sự hiểu lầm và làm sai lệch sự ghi danh di sản hướng tới việc bảo vệ di sản tốt hơn. Ngoài ra, cần có thêm những thông tư/nghị định quy định rõ ràng hơn các tiêu chí ghi danh, sửa đổi mẫu hồ sơ/lý lịch khoa học, hướng dẫn cụ thể làm hồ sơ ghi danh trong danh mục quốc gia về di sản văn hóa phi vật thể theo tinh thần của Luật Di sản văn hóa và đáp ứng các yêu cầu về phát triển bền vững, và những vấn đề về đạo đức trong thực hành và bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể" - GS. TS Nguyễn Thị Hiền nói./.