(Cinet)- Trải qua quá trình lịch sử lâu dài, bánh chưng không chỉ là sản vật không thể thiếu trong ngày Tết mà còn là nét văn hóa đặc sắc trong tâm thức của người Việt.
Bánh chưng là một món ăn quen thuộc không thể thiếu trong mỗi mâm cỗ ngày Tết cổ truyền. Hằng năm, mỗi dịp Tết đến xuân về, mọi gia đình, đặc biệt ở vùng nông thôn, đều bận rộn chọn lá dong, thịt mỡ, đậu xanh và loại gạo ngon nhất để tạo nên những chiếc bánh chưng đặt lên mâm cỗ ngày Tết. Chắc hẳn, hình ảnh các thế hệ gia đình sum vầy bên nồi bánh chưng đã trở nên quen thuộc trong tâm hồn mỗi người Việt. Nhiều năm trôi qua, bánh chưng ngày tết không còn chỉ là món ăn đặt trên bàn thờ gia tiên mà còn chứa đựng nhiều ý nghĩa văn hóa.
 |
| Bánh chưng trên bàn thờ tổ tiên ngày Tết (Ảnh: internet) |
Bánh chưng trong dòng chảy văn hóa
Trong tâm thức của người Việt, tục gói bánh chưng gắn với truyền thuyết “Bánh chưng bánh giày”. Với nguồn gốc từ buổi bình minh của lịch sử dân tộc, tục lệ truyền thống này trở nên thiêng liêng trong tâm thức dân tộc Việt Nam. Xuyên suốt bề dài lịch sử, trải qua hơn ngàn năm Bắc thuộc và 100 năm dưới ách đô hộ của thực dân phương Tây, phong tục gói bánh chưng dâng lên tổ tiên vẫn không hề mai một. Trong bề dày 4000 năm lịch sử, nồi bánh chưng ngày Tết vẫn được người dân Việt Nam duy trì và truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác với sự trân trọng, lòng thành kính vô bờ bến. Có thể thấy rằng, truyền thuyết là những câu chuyện được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Truyền thuyết mang màu sắc khỏe khoắn, hồn nhiên của tâm hồn dân tộc. Những nét văn hóa truyền thống như tục lệ gói bánh chưng ngày Tết theo đó càng định hình vị thế trong không gian văn hóa đa dạng và củng cố niềm tin như một biểu tượng trong tâm thức người Việt.
Bên cạnh màu sắc thiêng liêng, huyền bí của truyền thuyết, bánh chưng trong dòng chảy văn hóa Việt Nam thể hiện quan niệm sự hài hòa giữa điều kiện thiên nhiên và tinh thần tín ngưỡng.
 |
| Không khí gói bánh chưng ngày Tết. Ảnh: Thế Công |
Bánh chưng được làm từ hạt gạo, được tôn vinh như tinh hoa và đỉnh cao của nền văn minh lúa nước. Đối với cư dân vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa như Việt Nam, cây lúa có vị trí vô cùng quan trọng để duy trì đời sống vật chất – tinh thần. Ngoài ý nghĩa giới thiệu nguồn gốc lâu đời và thiêng liêng, truyền thuyết “bánh chưng, bánh giày” còn gửi một thông điệp đến nhiều thế hệ. Thông điệp khẳng định từ thời Hùng Vương, người Việt cổ đã biết chế biến sản phẩm từ lúa nước, biết tuyển lựa những hạt gạo thơm ngon nhất làm thành nồi bánh chưng. Bánh chưng chỉ có ở Việt Nam, không tìm thấy ở bất cứ quốc gia nào trên thế giới có liên quan đến nền văn minh lúa nước. Cho nên, hạt gạo trong bánh chưng ngày tết không chỉ là thức ăn phổ biến nhất của nền văn minh lúa nước mà còn được “nâng tầm vóc” trở thành tinh hoa được đúc kết từ quá trình lao động, sản xuất của người Việt Nam.
Đồng thời, những nét độc đáo trong đời sống tinh thần của người Việt được “gói” trong chiếc bánh chưng. Đó là suy tư của con người về vũ trụ trong buổi bình minh của lịch sử. Bánh chưng có dạng hình vuông và màu xanh, tượng trưng cho đất. Theo quan niệm cư dân Việt cổ, đất vuông vắn và vững chãi, là nơi sinh sống, lao động. Người dân trồng trọt, chăn nuôi trong vùng nông nghiệp lúa nước chủ yếu phụ thuộc các điều kiện tự nhiên. Bánh chưng, bánh giày là thành vật cao quý của văn minh lúa nước, thể hiện tấm lòng biết ơn trời đất, cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu đem đến cuộc sống ấm no đầy đủ. Ngoài ra, bánh chưng đặt trên mâm cỗ của các gia đình thờ cúng gia tiên trong dịp lễ tết là nét đẹp độc đáo tôn vinh đạo lý uống nước nhớ nguồn.
“Nồi bánh chưng” giữa nhịp sống đời thường
Sự kết tinh hài hòa của tự nhiên và tâm linh góp phần định hình giá trị văn hóa của bánh chưng trong đời sống dân tộc Việt. Bên cạnh là biểu tượng văn hóa trường tồn theo thời gian, sức sống của bánh chưng còn lan tỏa trong nhịp sống của người Việt hiện nay.
 |
| Giá trị văn hóa và tinh thần của bánh chưng trong tâm thức người Việt sẽ mãi mãi không thay đổi. Ảnh: Nguyễn Nam |
Câu ca xưa: “Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh” đồng hành cùng bao thế hệ mỗi khi tết đến xuân sang. Nhưng ngày nay, cùng với sự đổi thay của xã hội, nhiều yếu tố văn hóa dần mai một và biến mất, tuy nhiên, nồi bánh chưng ngày tết vẫn được đun nóng trong không khí gia đình đầm ấm.
Mỗi dịp tết đến xuân về, đặc biệt ở vùng nông thôn, các bà các mẹ lại hối hả mua gạo, lá dong, đậu xanh chuẩn bị nấu bánh chưng. Chúng ta dễ dàng chứng kiến, trẻ con nô nức ngồi xem bố mẹ gói bánh, cả gia đình sum vầy quanh nồi bánh chưng qua đêm. Thời tiết mùa đông lạnh giá cũng không ngăn được không khí ấm nồng quanh bếp lửa hồng. Với nhiều thế hệ, chiếc bánh chưng là niềm hân hoan của ngày Tết sum họp, đoàn viên.
Bánh chưng chứa đựng sự khéo léo, tâm huyết và tấm lòng của con cháu với ông bà tổ tiên. Sau lớp lá xanh bánh chưng xanh mướt, dẻo và thơm mùi nếp là sự kì công và tâm huyết của người làm bánh. Để làm ra một chiếc bánh chưng ngon, khâu lựa chọn nguyên liệu cho tới khâu gói bánh, luộc bánh mang ý nghĩa rất quan trọng. Khi nấu bánh chưng, người Việt dành trên10 tiếng, lửa sôi âm để bánh mới thực sự ngon. Trong quá trình nấu bánh, các nguyên liệu như thịt, gạo, đậu nhừ, có đủ thời gian chan hòa, ngấm vào nhau, trở thành hương vị tổng hợp độc đáo, cũng mang một triết lý sống chan hòa, hòa đồng của dân tộc ta. Bởi vậy, mỗi chiếc bánh chưng dâng lên bàn thờ thể hiện tấm lòng thành kính, biết ơn của con cháu đối với ông bà tổ tiên. Những ngày giáp Tết, người ta tặng nhau cặp bánh chưng làm quà như một cách thể hiện tình cảm chân thành. Đối với những người con xa xứ, hình ảnh những chiếc bánh chưng cùng mâm cỗ tất niên đêm Giao Thừa gợi nhắc họ nhớ về gia đình, quê hương, đất nước.
Do sự thay đổi nhanh chóng đến giật mình của xã hội và con người cũng trở nên bận biu và áp lực hơn, tục lệ gói bánh chưng ngày tết không còn phổ biến như trước. Thế nhưng, giá trị văn hóa và tinh thần của bánh chưng trong tâm thức người Việt sẽ mãi mãi không thay đổi. Bánh chưng không chỉ là thức ăn mà còn là nét văn hóa đặc sắc biểu tượng cho Tết Việt. Người dân khắp mọi miền Tổ quốc vẫn kính dâng những chiêc bánh chưng xanh vuông vắn cho ông bà, tổ tiên. Đặc biệt, không khí quây quần bên nồi bánh chưng còn vương sót lại trong số ít các gia đình cho thấy phong tục này vẫn là dòng chảy văn hóa truyền thống trong nhịp sống hiện đại.
Hiền Lê
