Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa lễ cúng bến nước huyện Lắk

Với lịch sử hình thành gần 100 năm, huyện Lắk gắn với nhiều dấu tích văn hoá, lịch sử của các dân tộc người M'nông, Ê đê… vùng đất này có nhiều văn hóa đặc sắc, nhiều phong tục tập quán và giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp. Trong đó, nghi lễ cúng bến nước của mỗi dân tộc sinh sống tại địa phương cũng là những nét đẹp văn hóa độc đáo cần được lưu giữ, bảo tồn.

Điển hình có thể kể đến, lễ cùng bến nước (cúng hồ) của người Êđê ở buôn Dhăm I (xã Đắk Nuê), nghi lễ này thường được tổ chức vào dịp đầu năm mới để cảm tạ thần linh sau một năm đã phù hộ cho buôn làng có nguồn thức ăn tự nhiên, nước sạch, mùa màng tốt tươi, cuộc sống ấm no hạnh phúc. Đồng thời, cầu xin thần linh ban cho dân làng mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, sức khỏe, làm ăn khá giả và cuộc sống vui tươi vào năm mới. Đây cũng là dịp để người dân cùng nhau chăm lo, làm vệ sinh bến nước và giữ nguồn nước sạch phục vụ nhu cầu sinh hoạt của cộng đồng.

Còn đối với người M'nông R'lâm tại buôn Jun (thị trấn Liên Sơn) ven hồ Lắk thường dùng thuyền độc mộc làm phương tiện đi lại để làm nương rẫy, đánh bắt cá hay đi sang các buôn làng khác nên họ quan niệm các bến hồ - nơi có thuyền độc mộc đậu là nơi linh thiêng, có thần nước, thần núi. Vậy nên, lễ cúng bến nước (bến hồ) được bà con nơi đây tổ chức 2 - 3 năm một lần để tỏ lòng biết ơn các vị thần cai quản phương tiện đi lại, sinh hoạt và sản xuất trên hồ.

Trong khi đó, người M'nông Gar (buôn Pai Ar, xã Đắk Phơi) lại tổ chức lễ cúng bến nước Đắk Hoa, bởi trước kia khi tổ tiên người M'nông Gar đi khắp nơi tìm đất an cư đã tìm được một nguồn nước tại bến Đắk Hoa trong lành và hết lòng gìn giữ. Ngày nay, người M'nông Gar vẫn lấy nước từ bến nước này để chế rượu cần và thờ cúng Yàng. Nghi lễ của họ sẽ do chủ bến nước thực hiện để tạ ơn thần nước đã ban tặng nguồn nước sạch phục vụ đời sống và người dân có sức khỏe, không bị đau ốm. Đồng thời, mời gọi thần linh xuống cùng chung vui, ăn mừng, phù hộ cho chủ bến nước và buôn làng.

Với những nét độc đáo của nghi lễ này, trong những năm gần đây, huyện Lắk đã phục dựng các lễ cúng bến nước của người M'nông Gar tại bến nước Đắk Hoa (buôn Pai Ar, xã Đắk Phơi); của người M'nông Rlâm, tại buôn Jun (thị trấn Liên Sơn) và lễ cúng bến nước của người Êđê tại buôn Dhăm II (xã Đắk Nuê) và buôn Phôk (xã Nam Ka). Đây là những nỗ lực đáng ghi nhận của địa phương trong việc bảo tồn nét đẹp văn hóa truyền thống của các dân tộc.

Tuy nhiên, vẫn có nhiều ý kiến cho rằng, các nghi lễ được phục dựng không còn nguyên vẹn "hồn cốt" vốn có, theo ông Y Luyết Ênuôl, Trưởng buôn Jun (thị trấn Liên Sơn), do chuyển đổi phương thức sản xuất, sinh hoạt đời sống nên một số nghi thức cúng bị lược bỏ. Cụ thể, phần lớn bà con đã bán đi những bộ chiêng quý, ché quý, kpan… để mua công cụ sản xuất, sinh hoạt nên các đồ cúng dùng trong nghi lễ không còn đầy đủ, phải thay thế bằng chén, đĩa hiện đại. Bên cạnh đó, thế hệ trẻ không còn mặn mà, không còn am hiểu về văn hóa truyền thống của dân tộc; trong khi đó, phần lớn nghệ nhân giỏi đã tuổi cao sức yếu hoặc qua đời… khiến lễ cúng không được tổ chức bài bản, thường xuyên.

Vậy nên, để bảo tồn và phát huy những nét văn hóa đặc trưng của nghi lễ này, ông Y Luyết cho rằng, cần có chế độ hỗ trợ nhằm khuyến khích, động viên các nghệ nhân truyền lại những bước thực hành nghi lễ đúng cho thế hệ sau. Đồng thời, cần đưa các nghi lễ này vào trong các hoạt động du lịch, qua đó vừa tạo nên sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo, lan tỏa nét đẹp văn hóa của các dân tộc đến du khách, vừa tạo nên giá trị kinh tế, qua đó thu hút sự quan tâm của thế hệ trẻ.

Đồng quan điểm trên, là một người trẻ làm du lịch cộng đồng tại xã Yang Tao, huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk, anh Y Sôl Sruk cho biết: "Khi gắn lễ cúng bến nước với du lịch cộng đồng, các chủ thể văn hóa này khi tham gia biểu diễn sẽ có nguồn thu nhập, qua đó, sẽ có trách nhiệm lưu giữ, bảo tồn nét đẹp văn hóa để quảng bá đến du khách tốt hơn. Cùng với đó, khi địa phương tổ chức các lớp học, tuyên truyền về ý nghĩa, giá trị trong tín ngưỡng của dân tộc, bài cúng lễ... cũng sẽ thu hút được nhiều người trẻ tham gia hơn".

Qua đó, có thể khẳng định, nếu phục dựng lễ hội, nghi lễ gắn với phát triển du lịch sẽ góp phần động viên, phát huy vai trò của người uy tín, già làng, nghệ nhân am hiểu về văn hóa và cộng đồng tham gia lễ hội cũng như tuyên truyền, nâng cao nhận thức của cộng đồng các dân tộc, đặc biệt là thế hệ trẻ trong việc bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp dân tộc gắn với phát triển du lịch của địa phương./.