Bảo vật quốc gia Phù điêu Kala ở Phú Yên

Phù điêu Kala (Núi Bà), một trong 33 bảo vật quốc gia được công nhận đợt 13, năm 2024, là bảo vật quốc gia đầu tiên của tỉnh Phú Yên đến thời điểm hiện tại. Bảo vật có chất liệu đá núi lửa, niên đại thế kỷ 14, tìm thấy trong hố khai quật di tích Núi Bà (huyện Tây Hòa) năm 1993 và lưu giữ, bảo quản và trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Phú Yên đến nay.

Phù điêu Kala thuộc phong cách nghệ thuật điêu khắc Tháp Mẫm (hay còn gọi là phong cách Bình Định). Tác phẩm được tạo tác trên một khối đá hình lá nhĩ, đế bằng, đỉnh nhọn, đường nét tỉ mỉ và sắc sảo, bố cục hài hòa và cân xứng, cao 60cm, đế rộng 44cm, dày 17cm, trọng lượng 105,5kg.

Mặt phía trước của khối đá chế tác công phu, hình khối nổi, thể hiện khuôn mặt Kala nhìn thẳng, biểu đạt rõ thần thái, trông rất dữ tợn và đầy tính huyền thoại. Mặt phía sau để trống, có dấu tích nhiều vết đục nhằm tạo phẳng bề mặt một cách tương đối.

Trong nghệ thuật điêu khắc Champa, Kala là hình tượng nổi bật, biểu hiện của thần Shiva, đấng hủy diệt và tái tạo vũ trụ của Ấn Độ giáo. Kala có nghĩa là thời gian, tượng trưng cho sự hủy diệt và sự chết: hủy diệt để tái tạo và chết để tái sinh. Những mặt Kala thường có nhiều đặc điểm chung về sừng, cặp mắt, hai tai,... Đặc biệt không có hàm răng dưới và cằm, đặc điểm này tượng trưng cho sự vô tận của thời gian.

Theo đó, bảo vật quốc gia Phù điêu Kala thể hiện Kala có miệng rộng, 8 răng chạm nổi to, dài thò ra ngoài, trong đó gồm có 2 răng nanh và 6 răng cửa; 2 răng nanh ở hai bên dài hơn và nhọn. Môi trên cong; râu xung quanh miệng dày, xếp thành từng đường thẳng. Hai bên miệng mỗi bên có 3 sừng ngắn mọc từ dưới lên.

Mũi Kala to tròn nhưng đã bị vỡ, sống mũi ngắn và gãy. Hai mắt to tròn, lồi ra phía trước, đuôi mắt xếch ngược lên phía trên. Lông mi quanh mắt rậm, đuôi lông mi xoắn lại hình ốc. Trán dô, trên trán có chuỗi hạt hình tròn. Bờm dày tạo thành 4 lớp.

Ông Nguyễn Hữu An - Giám đốc Bảo tàng tỉnh Phú Yên, cho biết những yếu tố tạo nên giá trị thẩm mỹ cao của Phù điêu Kala thể hiện ở kỹ thuật xử lý chất liệu, kỹ thuật chế tác tinh xảo, đường nét chạm khắc tỉ mỉ, đầy đủ đến từng chi tiết. 

Đây là hiện vật duy nhất, thuộc phong cách Tháp Mẫm muộn, là chiếc đầu Kala cuối cùng, có niên đại muộn nhất. Đến nay, chưa phát hiện được chiếc đầu Kala nào có niên đại sau thế kỷ 14. Điều này tạo nên giá trị độc bản của Phù điêu Kala phát hiện ở Phú Yên, mang ý nghĩa đại diện cho một phong cách nghệ thuật điêu khắc Champa.

Giám đốc Bảo tàng tỉnh Phú Yên chia sẻ, việc Phù điêu Kala được công nhận bảo vật quốc gia không chỉ là niềm tự hào của người dân địa phương mà còn là động lực to lớn để tỉnh tiếp tục phát huy các giá trị văn hóa, nhất là bảo tồn và phát huy những giá trị di sản văn hóa vật thể, phi vật thể, phục vụ phát triển kinh tế, xã hội nhanh và bền vững.

Thời gian tới, Bảo tàng tỉnh Phú Yên sẽ tổ chức trưng bày chuyên đề về di sản văn hóa Champa với hiện vật đặc biệt tiêu biểu là Phù điêu Kala. Ngoài ra, đơn vị cũng đẩy mạnh số hóa và biên soạn, xuất bản ấn phẩm giới thiệu hiện vật bảo tàng, góp phần phát huy giá trị của bảo vật quốc gia Phù điêu Kala, thu hút du khách và người dân địa phương đến tham quan./.