Chân dung tự hoạ của một cựu nữ sinh Đồng Khánh (*)

"...Sung sướng cầm chiếc nón / Đội nghiêng nghiêng lên đầu / Thướt tha hơi làm dáng / Thèn thẹn... em bước mau... / Me cười: "Ồ con me / Dí dỏm học làm sang / Chỉ thiếu chiếc kiềng vàng / Con thành "cô gái Huế"..."

Năm 1947, giáo sư Nguyễn Lân đã chọn đưa bài này vào sách giáo khoa văn lớp 6. Cũng vào năm 1937, NTTA đạt giải nhất văn toàn quốc (thời đó tính từ Phan Thiết đến Thanh Hóa) với số điểm 20/20, được nhà vua đích thân trao giải thưởng. Chỉ sau đó một thời gian ngắn, NTTA càng “nổi tiếng” vì bị đuổi học. Nguyên do là vì nghi ngờ học sinh quay cóp, bà "đầm" dạy tiếng Pháp đã giận dữ đập bàn quát: "Việt Nam các cô đều là quân ăn cắp!" (Toutes les Annamites sont des voleuses!") Lòng tự trọng dân tộc bốc lên ngùn ngụt, NTTA đứng vụt dậy, đanh thép đáp trả:

"...Tất cả những người Pháp sang xâm chiếm Việt Nam đều là quân ăn cướp!" Mặc cho bà hiệu trưởng khuyên NTTA xin lỗi, mặc cho thân phụ đang ngồi ghế Phủ Doãn Thừa Thiên, NTTA nhất quyết không cúi đầu, thà bị đuổi học với cái "án" như là chung thân: "...bị đuổi học khỏi trường... bị cấm thi 3 năm vì có tư tưởng phản nghịch."

Những biến động xã hội cùng với nghĩa vụ làm vợ làm mẹ như nhiều phụ nữ khác, mãi đến 1989, NTTA mới in tác phẩm đầu tay (tập thơ “Gửi Huế”), nhưng trong những năm cuối đời, bà đã cho in thêm 6 tập sách, hầu hết là những mẩu chuyện thật trong cuộc đời bà. Năm 1995, trong “Lời tựa” cho tập “Tình yêu thuở ấy”, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường đã viết:

"Đọc hết tập truyện này của bà Thiếu Anh, tâm hồn tôi tràn đầy niềm ngưỡng mộ đối với mẫu mực thiếu nữ Huế trong phong cách văn hoá “tiền chiến”, và thực ra là xa hơn “tiền chiến”… Người đọc gặp lại trong hồi ức của tác giả, Huế của một thời vừa ra ngõ gặp tiểu thư, lớp học bình thường một ngày đẹp trời có Hoàng Hậu tới thăm, trai gái bày tỏ với nhau bằng thơ Đường, và cha mẹ dù nghèo vẫn lo đủ cỗ bánh để con đi lễ Thầy ngày Tết… Đã xa xôi gì đâu, sao nhìn lại cứ thấy như trong một thời cổ tích, đẹp và cao quý như cổ tích…”

"Bằng nghệ thuật của sự chân thật, tràn đầy tình người trong từng con chữ" (Nguyễn Trọng Tạo), nhiều truyện của NTTA đã được đăng trên các báo, tạp chí: Kiến thức ngày nay, Văn nghệ công an, Sông Hương, Phụ nữ Việt Nam, Thanh niên, Văn hóa thể thao, Người Hà Nội, Sinh viên Việt Nam, Hoa học trò, Văn học và tuổi trẻ... và rất nhiều bạn đọc trẻ đã viết thư tâm sự với bà.

Thực ra, với gần 400 trang “Thơ văn chọn lọc”, NTTA không chỉ tự hoạ chân dung một cựu nữ sinh Đồng Khánh (Huế) qua bao nỗi thăng trầm mà còn cho chúng ta biết “chân dung” một thời, từ nghiêm phụ - một vị Hoàng Giáp Triều Nguyễn đến người anh trai là BS. Nguyễn Khắc Viện, từ người em con cô là một cán bộ cộng sản thời “Ba Mươi” mà tiểu thư con quan NTTA cả gan vào thăm trong tù đến các em bé đánh giầy, bán ve chai sống vất vưởng trên đường phố… Những “chân dung” gợi suy nghĩ về “một bảng giá trị truyền thống”, một “tiềm thức văn hoá” vẫn đang được lưu truyền trong không ít gia đình, có sức chống lại những gì đang làm tha hoá con người và môi trường hiện nay. Chính vì thế, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã viết: “Nhiều điều lớn lao đã đánh thức suy nghĩ của tôi khi đọc những trang hồi ức khiêm tốn của tác giả NTTA”. Và cũng vì thế, bạn trẻ Lê Thị Hiếu đã viết thư gửi bà NTTA: “…Thời gian rồi sẽ qua đi,… nhưng những vần thơ câu chữ và cuộc đời về một thời đã xa sẽ không bao giờ qua đi..."

----------
(*) “THƠ VĂN CHỌN LỌC” của Nguyễn Thị Thiếu Anh- NXB Phụ nữ, 2008