Bánh xu xê,nguyên nghĩa là bánh phu thê,tức bánh vợ chồng,dùng cho những đám hỏi,đám sêu,đám cưới,những bữa cỗ trang trọng.
Lý Công Uẩn khi lên ngôi, thành vua Lý Thái, đã có công dời đô từ Hoa Lư ra Đại La, thấy rồng bay lên, đặt tên là Thăng Long, cho chúng ta một Hà Nội ngày nay, chính là một người con của làng Cổ Pháp, nay là Đình Bảng, chỉ cách Hà Nội về phía bắc nửa giờ xe chạy. Có lẽ nhà vua ấy không ngờ rằng sau đó, quê hương mình còn nổi tiếng về một món ăn được đi vào nghi lễ : bánh xu xê, nguyên nghĩa là bánh phu thê, tức bánh vợ chồng, dùng cho những đám hỏi, đám sêu, đám cưới, những bữa cỗ trang trọng, từng cùng được làm đồ tiến vua, vào tận kinh đô Huế.
Vì là bánh mang tên phu thê, nên không có bánh lẻ một chiếc, mà đơn vị đếm là cặp, một cặp, hai cặp... mỗi cặp là một đôi, màu lá chuối đã luộc, bọc ngoài là lá chuối tươi, sợi lạt cánh sen buộc chữ thập, bánh có vợ có chồng, cái duyên thắm thiết, nói như một câu trong lễ cưới: "chỉ cái chết mới chia lìa được hai người...", khác hẳn với loại bánh khác, một cái là bình thường, như bánh chưng, bánh giò, bánh nếp, bánh khoai sọ, bánh gio, bánh cốm. . .
Làng Đình Bảng nằm ngay cạnh đường số một từ Bắc Ninh về Hà Nội, thuộc đất Kinh Bắc xa xưa, cái nôi văn hoá, quê hương của quan họ trữ tình, có sông Cầu, sông Đường, có Tích Giang, Tiêu Tương, có chùa Tiêu Sơn, chùa Phật Tích, chùa Bách Môn... nổi tiếng, cũng là quê hương của cô gái tựa vào cây lan, bất chấp lệnh vua cấm, mà rồi trở thành nguyên phi, thành hoàng hậu, thành hoàng thái hậu, chấp chính cả vương quyền... Kinh Bắc vẫn còn những tên làng không chịu tự phá mất hồn mình mà giữ nguyên chữ cổ, nhiều khi chỉ là một chữ : Dâu, Keo, Sủi, Dạm, ngay giữa thị xã Bắc Ninh, mà tên cái chợ cũng mang nét riêng, ít nơi nào có được : Không phải chợ Lớn mà là chợ Nhớn... Buổi sáng từ Hà Nội đi lên phía bắc hay buổi chiều, đi ngược hoàng hôn, từ phía bắc về Hà Nội, du khách sẽ thấy dọc hai bên đường, có những người phụ nữ ngồi bên chiếc bàn thấp, bày một thứ hàng nho nhỏ, từng chồng, từng cặp, lá xanh mướt, lạt đỏ tươi, bên trên còn có khi phủ một miếng vải ướt để bánh khỏi khô, lá khỏi héo. Đấy chính là bánh xu xê Đình Bảng, ngay sát bến sông Tiêu Tương, ngay cạnh Đồi Lim, ngay bìa làng Nội Duệ, ngay phủ Từ Sơn... Xe qua, người bán hàng vẫy vẫy bàn tay, như mời như gọi thân tình...
Bóc một chiếc bánh xu xê, bỏ đi màu lá chuối tươi, thứ lá chuối bãi sông cũng dùng để gói bánh cốm, ta gặp vuông bánh màu vàng tươi, óng ánh, cứ tưởng như sau khi nằm mệt mê trong lá kín, bây giờ gặp ánh sáng, nó tươi lên với màu da được đón khí trời tươi mởn. Cũng chỉ là bột nếp thật mịn, đỗ xanh thổi chín, giã nhuyễn, ngào đường, nhưng bánh xu xê khác hẳn các loài bánh bột nếp khác. Không bao giờ là bánh mặn, mà ngọt thanh hay ngọt sắc tùy theo khách đặt, nhân thêm dừa hay chỉ đỗ không, nhiều hay ít hương dầu chuối cũng được theo yêu cầu...Chiếc bánh xu xê thường to hơn bánh cốm.
Bánh xu xê không lẫn với bất cứ một thứ bánh nào bởi cái màu vàng của nó. Bánh gai màu huyền, bánh gấc màu đỏ, bánh chưng màu xanh, bánh giò màu trắng. . . thì bánh xu xê có màu vàng chanh tươi, màu của quả dành dành đã chín, theo truyền thống có lẽ từ thời nhà vua Vạn Hạnh cha nuôi của vua Lý Thái Tổ biết lấy màu dân dã làm ra màu bánh (nếu truyền thuyết đúng). Cho đến nay, quả dành dành vẫn được thồ từng bao từng tạ từ khắp vùng về Đình Bảng, cung cấp cho hàng trăm nhà làm bánh, mà không hề có nhà nào dùng phẩm hoá chất thay thế cho thứ quả lành mọc hoang bên hàng rào, cạnh bờ ao quen thuộc của nhiều làng quê Việt Nam.
Ngồi dưới bóng hàng bạch đàn, bóng đa hay bóng muỗm đang lớn ở đền Đô tức đền Lý Bát Đế, nơi thờ tám vị vua nhà Lý (riêng vua thứ chín là Lý Chiêu Hoàng được thờ riêng, như một biệt lệ, một đối xử vì cho rằng chính bà là thủ phạm để nhà Lý dứt ngôi... Ngồi nơi ấy, có hàng chục hàng bán bánh xu xê mời mọc. Bóc một chiếc bánh ra ăn, nếu bánh mới, còn nóng, vừa luộc trong ngày thì hơi nát, khó nhai. Nếu cứng mình thì đó là bánh đã vài ba ngày. Ngon nhất là bánh làm hôm trước, sau một ngày đêm, nó đến tay ta, vừa dẻo vừa mềm, vừa giòn vừa không dính lá. Sở dĩ bánh bột nếp mà có độ giòn, mà không dính là bởi "thịt" bánh xu xê được pha đu đủ xanh nạo thật nhỏ, vắt thật kiệt, kỹ càng hơn thứ làm nộm đu đủ thịt bò khô nơi thành phố, tuỳ theo tay nghề mà gia giảm ít hay nhiều, từ năm đến mười hay hơn nữa số phần trăm so với bột nếp.
Làng Đình Bảng từng nổi tiếng về những cô gái đảm buôn hàng tấm, váy chùng cửa võng...Nay Đình Bảng lại nổi tiếng với khoảng hơn hai trăm gia đình làm bánh xu xê, tức bánh phu thê bánh vợ bánh chồng, bánh âm bánh dương, bánh giao hoà gắn bó.
Đường làng Đình Bảng vào dịp Tết, chật cứng xe cộ vì người Hà Nội về lấy bánh đã thửa từ trước. Nhà bà Lụa, một trong vài ba nhà được tín nhiệm nhất hiện nay, làm bánh ngon nhất, cũng không làm nhiều vì nhà bà ít người, con cái trưởng thành, đi làm ăn xa, không làm nghề này, dù rằng đến bà thì nghề đã có ba đời, cô con gái út theo nghề là đời thứ tư. Người ta hay gọi bà là bà Lụa Xuân, hay bà Lụa Nhượng, tức là ghép tên bà với tên con gái, hoặc tên chồng bà cho dễ nhớ. Vào nhà bà thật dễ tìm, cứ hỏi thăm, ai cũng biết, tuy nhiên nếu tự tìm lấy thì có lẽ còn thú vị hơn. Từ đầu đao ngôi đình nổi tiếng đồ sộ của làng Đình Bảng, nơi đoạn cuối cùng còn sót lại của con sông Tiêu Tương (ấy là lời giới thiệu của nghệ sĩ nhiếp ảnh Đinh Quang Thành, một người con rể của làng Đình Bảng, năm nào cũng có bánh thửa của bà Lụa để thiết bạn bè Hà Nội). Từ nhà bà đi 800 mét nữa theo đường xi măng là tới đền Đô. Vườn nhà bà có cây nhót leo giàn, có cây ổi cổ thụ, có gian gác thượng mái bằng để phơi quả dành dành, có cả máy giặt, không phải để giặt mà để ép để vắt đu đủ cho vào bánh...
Người con gái xuân sắc một thời của Đình Bảng, nay đã 70 mùa làm bánh xu xê, tóc hoa râm nhưng nét cười tươi như bông hoa dành dành nở trắng, bóc bánh mời khách, tiếc rằng nhà không còn nhiều bánh để bán đủ cho khách, xin khất đến Tết vậy. . .
Bánh xu xê đang là một đặc sản được ưa chuộng, ăn nó không bị ngán vì ngọt quá, và cũng không cần ăn nhiều, chỉ một phần tám cặp, hay một phần tư chiếc sau bừa cỗ là đủ .Hà Nội cũng có nhiều nhà làm bánh xu xê. Nhiều địa phương khác cũng có. Nhưng nổi bật lên là Đình Bảng, giữ được chân chất, mang được truyền thống tinh mà lành, ngon mà mát, đẹp mà không đắt, lại tiện đường du khách, gần thủ đô, xuôi nam ngược bắc cũng dễ dàng...
Làm một đăng trình một ngày Kinh Bắc, có thể lên đến Thổ Hà làm gốm, Vạn Vân nấu rượu, bến Quế Võ Phả Lại, huyện Thuận Thành quê hương Ỷ Lan... ta ghé Đình Bảng mua ít cặp xu xê về Hà Nội làm quà, thật đẹp, thật tiện... mà cũng chưa hết một ngày. Một danh thắng của cả nước, ghi nghìn năm lịch sử là đền thờ tám vị vua nhà Lý, nay lại có thêm món bánh cổ truyền mà nổi tiếng... Đình Bảng nườm nượp khách hành hương có lẽ một phần vì thế chăng ?
NV Băng Sơn
