"Đường về phương Nam": Nghiên cứu mới về đờn ca tài tử và cải lương

Sách do Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh ấn hành, dày 116 trang, gồm 9 bài viết như: Quan hệ văn hóa Việt - Pháp đầu thế kỷ XX; qua sự kiện Triển lãm Toàn cầu năm 1900; Nhà nhạc học Julien Tiersot và đờn ca tài tử; Dạ cổ hoài lang: Sự chín muồi của một ý thức sáng tạo mới; Sài Gòn và thời kỳ phôi thai của cải lương; Kỷ niệm một trăm năm cải lương: Góc nhìn từ Paris 1931; Radio Saigon: phát sóng âm nhạc Nam bộ ra thế giới; Phùng Há - "Ngôi sao vô địch nước Nam" trong Bảo tàng Nhân loại; Báu vật Nam bộ "Vọng cổ hoài lang" trong Bảo tàng Pháp; Thuật ngữ Tài tử.

Nghệ thuật cải lương ra đời ở Nam bộ vào đầu thế kỷ XX và đã trải qua nhiều thăng trầm trong lịch sử. Từ thời kỳ đỉnh cao vào những năm 1930 đến 1960, khi các vở tuồng cải lương thu hút hàng vạn khán giả đến các rạp hát lớn ở Sài Gòn và các tỉnh lân cận, cải lương đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người miền Nam. Tuy nhiên, từ sau năm 1975, loại hình nghệ thuật này bắt đầu suy giảm dần trước sự cạnh tranh với các hình thức giải trí mới. Năm 2013, UNESCO công nhận đờn ca tài tử là một di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Nghệ thuật sân khấu cải lương được kế thừa và phát triển từ nghệ thuật đờn ca tài tử Nam bộ, gần đây, đã được nhìn nhận lại như một di sản văn hóa quý giá, với nhiều nỗ lực qua các chương trình truyền hình và các dự án bảo tồn. Nghệ thuật cải lương không chỉ là một hình thức giải trí, mà còn là một phương tiện phản ánh đời sống xã hội và tâm hồn người dân Nam bộ. Nghệ thuật cải lương có thể xem như là một viên ngọc quý của nền văn hóa Việt Nam.

Phát hiện đáng chú ý nhất được trình bày trong cuốn sách là buổi trình diễn cải lương đầu tiên ở Paris vào năm 1931, cùng với sự kiện đờn ca tài tử được giới thiệu trong khuôn khổ của Hội chợ Triển lãm Toàn cầu năm 1900 tại Paris. Những sự kiện này không chỉ chứng tỏ sức lan tỏa mạnh mẽ của nghệ thuật truyền thống Việt Nam ra thế giới mà còn khẳng định giá trị nghệ thuật và văn hóa của chúng ta trong mắt bạn bè quốc tế.

Chúng ta chưa thể lãnh hội trọn vẹn vẻ rực rỡ của viên ngọc quý cải lương. Đa số chúng ta, khán thính giả, chỉ tiếp cận những tuồng cải lương với ngôn từ có phần cổ lệ, mà chưa thấu hiểu sâu sắc ý nghĩa đích thực của nó. Vì vậy mà, chúng ta chưa đánh giá đúng mức giá trị đích thực của cải lương trong di sản văn hóa Việt Nam. Cuốn sách này mở ra một cánh cửa mới, giúp chúng ta khám phá cải lương một cách phong phú hơn, qua những phát hiện mới, nhận thức mới và những tư liệu chưa từng được biết đến.

Cuốn sách nhỏ này cũng làm thay đổi cách chúng ta nhận thức về đờn ca tài tử. Chẳng hạn như danh từ "tài tử", không đơn thuần chỉ những người nghệ sĩ bán chuyên nghiệp mà là những người có tài năng thực sự trong việc truyền tải và gìn giữ những giá trị nghệ thuật truyền thống. Qua đó, tác giả muốn nhấn mạnh sự quan trọng của việc hiểu và đánh giá đúng mức những đóng góp của các nghệ sĩ trong việc bảo tồn và phát triển nghệ thuật dân gian.

Những hình ảnh và thông tin trong sách còn là một nguồn tài liệu quý báu cho các nhà nghiên cứu trẻ và những người yêu mến nghệ thuật truyền thống. Qua những tư liệu mới được phát hiện, tác giả góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hóa Việt Nam, đồng thời truyền cảm hứng cho thế hệ mai sau tiếp nối và phát huy giá trị của nó. Cuốn sách này, được viết một cách nghiêm cẩn và với lòng tôn trọng sâu sắc đối với di sản, mở ra những khám phá mới mẻ, chiếu rọi không chỉ lịch sử mà còn cả tâm hồn của loại hình nghệ thuật này.

Tiến sĩ Nguyễn Lê Tuyên ngoài chuyên môn là nhà giáo dục chuyên ngành âm nhạc, còn là một người yêu quý nghệ thuật cải lương. Ông mang đến một số nghiên cứu mới về đờn ca tài tử và cải lương. Theo ông Nguyễn Văn Tuấn (Giáo sư xuất sắc Đại học Công nghệ Sydney và Đại học New South Wales Australia) nhìn nhận: "Anh Nguyễn Lê Tuyên - người trí thức được đào tạo ở phương Tây, dùng kiến thức mới và kỹ năng tân tiến để góp phần nâng cao sự hiện diện của khoa học và nghệ thuật Việt Nam. Tốt nghiệp Tiến sĩ Âm nhạc từ Đại học Quốc gia Australia, một đại học danh giá nhất của Úc, anh đã dành nhiều thời gian trong sự nghiệp để nghiên cứu về âm nhạc cổ điển phương Tây. Ấy vậy mà trong vòng 10 năm qua, anh xoay hướng và dành nhiều thời gian để nghiên cứu về cải lương và đờn ca tài tử. Với những phương pháp khoa học và kỹ năng được đào tạo từ phương Tây, anh đã không ngừng tìm tòi và khám phá những giá trị nghệ thuật sâu sắc của cải lương. Những phát hiện, kiến giải của anh giúp cho người đọc hiểu biết hơn, trân quý hơn nghệ thuật cải lương."

"Ngọn lửa ý thức sáng tạo ở đầu thế kỷ XX hình như vẫn tiềm ẩn chưa bao giờ tắt trong trái tim, khối óc của Nam bộ và tiếp tục phát huy các di sản văn hóa thành những giá trị mới. Trải qua một trăm năm, ý thức đó vẫn luôn tồn tại trong quá trình phát triển Dạ cổ hoài lang, trở thành một di sản hiện hữu đa dạng trong hàng ngàn bài ca vọng cổ được trình diễn và thưởng thức bởi nhiều tầng lớp xã hội trong và ngoài nước đến ngày hôm nay." – Trích Dạ cổ hoài lang: Sự chín muồi của một ý thức sáng tạo mới.

Cuốn sách "Đường về phương Nam" mà Nguyễn Lê Tuyên gửi đến quý độc giả, thay lời cảm ơn đến những nghệ sĩ đã và đang cống hiến hết mình cho nghệ thuật cải lương, những con người kết nối quá khứ và hiện tại, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa này.

Dịp Tết Nguyên đán Ất Tỵ năm nay, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh cũng giới thiệu tới độc giả tác phẩm "Tết chốn vàng son" của tác giả Lê Tiên Long. Đây là cuốn sách viết về phong vị vàng son một thuở của các bậc vua chúa trong những ngày Tết chốn cung đình xưa.

Tết Nguyên đán là ngày lễ quan trọng nhất của các nước Á Đông từ thời xa xưa. Ngày Tết là ngày nghỉ ngơi, mọi nhà, mọi người hướng về gia đình, tổ tiên. Trong cung đình xưa cũng vậy, triều đình Việt Nam thời phong kiến nghỉ Tết từ khá sớm, trở lại làm việc muộn, với rất nhiều nghi lễ phức tạp. Nhờ khoảng nghỉ dài, các quan và người hầu cận vua cũng có thể chăm lo cho cái Tết của gia đình.

Sách dày 236 trang, gồm 35 câu chuyện với 2 phần chính: Cung đình chuẩn bị đón Tết và Vua quan ăn Tết. Lê Tiên Long lần giở, khảo cứu những trang sách sử của cha ông để biên chép, tổng hợp, ghi lại những việc nơi cung đình, tập trung vào chuyện đón Tết nghênh xuân. Đằng sau những nghi lễ, quy chế, thể lệ có phần khác lạ nơi chốn cung đình ấy là những câu chuyện thuộc về văn hóa của ông cha ta xưa.

Đây là cuốn sách viết về phong vị vàng son một thuở của cha ông ta trong những ngày Tết đến xuân về. Trong Tết chốn vàng son, tác giả Lê Tiên Long có sử dụng nguồn tài liệu tham chiếu từ chính sử như Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Đại Nam thực lục… "Tết chốn vàng son"- một quyển sách theo sát thời sự của lịch sử lại có văn phong nhẹ nhàng giúp cho người đọc tận hưởng cái phong vị sang cả của chốn cung đình khi Tết đến xuân về.

Trong tác phẩm "Tranh dân gian Nam bộ", lần đầu nhà nghiên cứu trẻ Huỳnh Thanh Bình công bố các tác phẩm sưu tập về tranh dân gian Nam bộ nhằm lưu dấu thành tựu nghệ thuật hội họa truyền thống của các thế hệ cha ông ở vùng đất phương Nam.

Sách dày 208 trang với 5 hình thức thể hiện chính của dòng tranh dân gian Nam Bộ gồm: Tranh mộc bản, tranh minh họa vẽ trên giấy, tranh cuộn Phật giáo, tranh kiếng, tranh gói và một số phụ lục hình ảnh. Tranh dân gian Nam bộ vốn chưa được nhiều người nghiên cứu, từ hơn chục năm qua, Huỳnh Thanh Bình bén duyên đến với nghệ thuật tranh dân gian Nam Bộ và sưu tập các mảng tranh thuộc nhiều thể loại khác nhau của dòng tranh này. Ban đầu, tác giả chỉ đơn giản xem đây là sở thích sưu tập để thỏa lòng đam mê nghiên cứu về nghệ thuật dân gian và truyền thống ở vùng đất mới phương Nam. Tác giả quyết định tập hợp và sắp xếp chúng thành những một sưu tập cụ thể tạm coi là chỉn chu để ra mắt bạn đọc. Tác phẩm tập hợp hình ảnh về hình tướng chư vị thần linh, ma quỷ, chư Phật, Bồ Tát cùng hình tướng của các hạng người sĩ-nông-công-thương cùng những hình thái lao động, sinh hoạt của họ trong bối cảnh tự nhiên và xã hội xưa cũ. Bên cạnh đó là những cảnh quan sông núi, ao hồ, đồng bãi cùng các cảnh làng thôn, cầu đường, ghe thuyền, xe cộ… Những bức tranh dân gian đem lại cho chúng ta có được một cảm thức cụ thể hơn thông qua hình ảnh tả thực và hình ảnh ý tưởng sáng tạo bắt nguồn từ nếp tưởng tượng và các tín lý đã bắt rễ trong đời sống tâm linh.

Các sưu tập tranh dân gian Nam bộ chủ yếu là tranh thờ, là vật phẩm cúng tế hay trần thiết các đàn lễ thực hành khoa nghi của nhà Phật và minh họa các văn bản chiêm đoán vận mệnh mà ngày nay chúng được liệt vào mê tín. Chính vì vậy, chúng khó được coi là tác phẩm mỹ thuật theo đúng nghĩa của từ này, song đây là những di vật của thành tựu hội họa của một thời quá vãng mà đến nay, ngoài chúng ra thì thế hệ hậu bối chúng ta không có thể truy tầm được một dấu tích nào khác của cái gọi là thành tựu nghệ thuật hội họa của các thế hệ cha ông ở vùng đất phương Nam này. Chính vì vậy chúng nên được coi là những di vật trân quý của tiền nhân đã sống còn qua muôn ngàn biến thiên của lịch sử.