(Tổ Quốc) - Nếu bí quyết làm gối trái dựa cung đình bị thất truyền thì đó quả là một mất mát lớn, vì Huế không chỉ mất đi một nghề truyền thống mà còn đánh mất đi một nét đẹp văn hóa xưa.
Du khách ngày nay khi đến thăm một số điểm trong Khu di sản Huế thường tò mò và thích thú khi được chiêm ngưỡng những chiếc gối có kiểu dáng và hoa văn khá lạ mắt. Được biết đó là gối trái dựa, loại gối mà vua quan triều Nguyễn ngày xưa thường hay sử dụng. Theo thời gian, đến nay gối trái dựa không còn được sử dụng nhiều, những người còn nắm giữ bí quyết làm loại gối này trong cung đình xưa lại càng hiếm.
96 tuổi vẫn luồn kim, may gối
Mang những tò mò về gối trái dựa trong hoàng cung Huế hỏi nhiều người, chúng tôi may mắn khi tìm gặp được cụ Công Tôn Nữ Trí Huệ, vị Công Tôn Nữ cuối cùng của triều Nguyễn từng may gối cho Hoàng thái hậu Từ Cung (mẹ của vua Bảo Đại).
 Ở tuổi 96, cụ Công Tôn Nữ Trí Huệ vẫn gắn bó với nghề may gối trái dựa kiểu cung đình. Ảnh: Lê Chung |
Trong ngôi nhà nhỏ ở thôn Giáp Đông, xã Hương Toàn, TX. Hương Trà (Thừa Thiên – Huế), cụ Trí Huệ năm nay dù đã 96 tuổi nhưng vẫn còn rất minh mẫn. Ngày ngày cụ vẫn se chỉ luồn kim, miệt mài với công việc may gối trái dựa. Ở cái tuổi xưa nay hiếm, hình ảnh cụ bà nhanh nhẹn trong từng đường kim mũi chỉ khiến nhiều người phải nể phục.
Trò chuyện với chúng tôi, cụ Trí Huệ cho biết, mình vốn là cháu nội của Hoàng tử Miên Lâm, chắt nội của vua Minh Mạng. Lúc còn nhỏ cụ Huệ ở nhà phụ cha làm nghề thuốc Bắc, lớn lên vì là con cháu của Hoàng tộc nên được cho phép vào cung học may vá, thêu thùa như các Công Tôn Nữ khác. Trong khoảng thời gian đó, cụ đã được biết đến bí quyết may nên những chiếc gối trái dựa, loại gối có nhiều nếp có thể mở ra gấp vào tùy ý thường được vua quan ngày xưa hay sử dụng.
Học được cách may gối, thế nhưng để đạt đến độ thuần thục thì theo cụ Huệ phải kể đến khoảng thời gian cụ được Đức Từ Cung Hoàng thái hậu giao cho đảm trách công việc may vá khi chuyển về sống tại cung An Định. Những năm tháng này, không chỉ có cơ hội rèn luyện tay nghề, cụ còn được tìm hiểu nhiều hơn về loại gối đặc biệt ở chốn hoàng cung.
Cụ Huệ chia sẻ, ngày xưa gối trái dựa thường được vua, quan sử dụng để gối đầu, tựa lưng hay tì tay lúc ngồi nghỉ ngơi, đọc sách. Vì được sử dụng nhiều ở chốn hoàng cung, vương giả mà mọi người mới quen gọi với cái tên là gối cung đình. Việc may gối trái dựa ở chốn cung đình cũng phải tuân thủ những nguyên tắc hết sức nghiêm ngặt.
 Hoa văn trên một chiếc gối trái dựa cung đình. Ảnh: Lê Chung |
Thông thường, gối được may theo mẫu sẵn có và phải theo nguyên tắc gối của vua thì phải đủ 5 lá, có màu vàng, trên gối có thêu hình rồng tượng trưng cho uy quyền. Gối của Hoàng thái hậu và các quan thì phải đủ 4 lá, tùy theo màu ghế mà có thể chọn những màu sắc và hoa văn khác nhau cho phù hợp nhưng tuyệt đối không được trùng với nhà vua.
Ở trong cung xưa, công việc may gối được giao cho Bộ Công đảm nhiệm. Để bảo đảm tính thẩm mỹ, phần may và thêu đều được phân công rõ ràng ra cho những người thợ chuyên nghiệp. Các công đoạn từ may vỏ, may ruột, nhồi bông, ráp gối, thêu.. đòi hỏi người thợ phải hết sức khéo léo, cẩn thận.
“Để gối được thẳng mép, không bị lỗi chỉ hay bông nhồi luôn giữ được độ êm, căng phồng sau nhiều lần giặt thì mỗi người thợ may luôn có mẹo riêng của mình. Muốn làm ra được một chiếc gối trái dựa hoàn chỉnh cũng phải mất khá nhiều thời gian, người thợ giỏi đôi khi phải làm từ một đến vài tuần”, cụ Huệ cho biết.
Đau đáu ước mong giữ nghề
Theo cụ Trí Huệ, nhờ công dụng và sự bắt mắt của những hoa văn, từng có thời gian gối trái dựa là sản phẩm cực kỳ nổi tiếng ở Huế. Nhiều người nước ngoài khi đến Huế đều không quên mua một chiếc gối trái dựa cung đình về làm kỷ niệm. Riêng những chiếc gối do chính tay cụ Trí Huệ làm ra lúc còn ở cung An Định rất được lòng Đức Từ Cung và cả vua Bảo Đại. Vua Bảo Đại đã không ít lần đặt cụ may loại gối này để làm quà cho những người bạn Pháp của mình.
 Một chiếc gối trái dựa cung đình 5 lá được cụ Trí Huệ làm ra. Ảnh: Lê Chung |
Trải qua thời gian dài với nhiều biến động, sau này khi không còn theo hầu Đức Từ Cung Hoàng Thái hậu nữa, cụ Trí Huệ về lại với Hương Cần sống cuộc sống yên bình cùng gia đình người con trai. Tuy vậy, vì nặng lòng với nghề mà cụ vẫn ngày ngày gắn bó với công việc may gối trái dựa.
Nói chuyện về gối trái dựa cung đình, theo cụ Trí Huệ không biết kể đến bao giờ cho hết. Thế nhưng có một kỷ niệm mà cụ không bao giờ quên đó là vào năm 2002 khi cụ ra Hà Nội được gặp và tặng cho Đại tướng Võ Nguyên Giáp chiếc gối trái dựa do tự tay mình làm. Chiếc gối có 5 lá bọc lớp vải màu vàng là tấm lòng của cụ dành tặng cho vị lãnh đạo mà mình hết sức kính mến.
“Lần đó biết chiếc gối là món quà do chính tay tôi may suốt một tháng trời khi đã ngoài 80 tuổi, Đại tướng không khỏi xúc động. Bác cảm ơn về chiếc gối rồi còn khen tôi khéo tay”, cụ Huệ nhớ lại.
Được biết, dù vẫn giữ nghề suốt nhiều năm nay nhưng cụ Trí Huệ cũng có không ít những nỗi niềm trăn trở. Cụ cho hay, ở Huế hiện tại có nhiều nghề truyền thống được chính quyền quan tâm, bảo tồn nhưng riêng nghề làm gối trái dựa thì lại rất ít người biết đến. Điều này khiến cụ không khỏi chạnh lòng.
 Là vị Công Tôn Nữ cuối cùng của triều Nguyễn còn giữ bí quyết may gối trái dựa, cụ Trí Huệ luôn đau đáu nỗi lo nghề bị thất truyền. Ảnh: Lê Chung |
“Lâu nay cũng có một vài người biết mà tìm đến đặt may gối nên tôi cùng con dâu và một người cháu nữa vẫn còn làm. Nhưng sản phẩm làm ra chủ yếu là để trưng bày, đầu ra không có nên công việc không đều. Đây cũng là lý do mà lớp trẻ ít quan tâm bởi có quan tâm cũng khó có thể bám được với nghề”, cụ Huệ chia sẻ.
Cụ Trí Huệ cho biết thêm, hiện tại mong muốn lớn nhất của mình là làm thế nào đó có thể truyền dạy, bảo tồn được nghề làm gối trái dựa của cha ông. Hay chí ít làm sao giới thiệu sản phẩm gối trái dựa cho nhiều người biết đến hơn nữa. Thế nhưng để làm được việc này là rất khó, bởi nếu chỉ dựa vào sức của mình cụ thôi thì chưa đủ. Nếu không lâu nữa để bí quyết làm gối trái dựa bị thất truyền thì đó quả là một mất mát lớn, vì Huế không chỉ mất đi một nghề truyền thống mà còn đánh mất đi một nét đẹp văn hóa xưa.
Lê Chung
