(Tổ Quốc) - Theo nhiều nhà nghiên cứu, nền văn hóa nghệ thuật Khmer Nam bộ đã trải qua quá trình phát triển lâu dài và tạo nên bản sắc đặc trưng riêng với nhiều loại hình khác nhau luôn gắn bó với nhịp sống đời thường, sinh hoạt cộng đồng và các lễ hội. Đơn cử như nhạc Ngũ âm, nhạc Mhôry múa trống Sa dam, hát À day, Chầm riêng Chà pây, đồng dao, hát ru, đám cưới, đám tang…
NNƯT Danh Som đang dạy học trò
Thầy Lâm Ngọc Còn, Phó Hiệu trưởng Trường Phổ thông dân tộc Nội trú Him Lam (tọa lạc tại thị trấn Rạch Gòi, huyện Châu Thành A, tỉnh Hậu Giang) phẩn khởi nói: "Từ năm 2013, trường được trang bị đầy đủ bộ nhạc ngũ âm; được một số vị sư ở Trà Vinh đến dạy nhạc và múa lâm thôn. Mừng lắm vì nền văn hóa nghệ thuật truyền thống này đang đứng trước nguy cơ mai một". Đây cũng là đơn vị duy nhất của tỉnh Hậu Giang được đầu tư. Điều này đồng nghĩa với một số cơ quan, cơ sở thờ tự, trường học có đông người Khmer vẫn đang bỏ ngỏ. Đi sâu tìm hiểu vấn đề này chúng tôi được biết nguyên nhân chính không do thiếu kinh phi mà do không có nhạc công sử dụng các loại nhạc cụ. Đơn cử như chùa Ô Chum Rứt Sa, ở xã Vị Thủy, huyện Vị Thủy dù đã được đầu tư dàn nhạc ngũ âm nhưng khoảng 5 năm nay do không có người kế thừa nên dàn nhạc ngũ âm của chùa đành bỏ không.
Nghệ nhân ưu tú Danh Som, ngụ tỉnh Sóc Trăng (đã mất vào đầu tháng 10/2019) trong một lần truyền dạy nhạc ngũ âm tại Bến Tre tự hào nói: "Nhạc ngũ âm là một loại hình nghệ thuật đặc sắc của người Khmer. Theo phong tục tập quán, nhạc ngũ âm chỉ được phép vang lên vào các ngày lễ lớn nên bà con rất quý loại nhạc này. Đây được xem là hồn cốt của người Khmer chúng tôi. Vì vậy tôi và nhiều người khác vẫn đang cố gắng truyền dạy bộ môn này".
Năm 2013, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã đưa nghệ thuật hát Chầm riêng Chà pây vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là loại hình mang tính kể chuyện, tích cũ, hài hước, châm biếm rất phổ biến thông qua các câu chuyện cổ tích, thần thoại, dân gian, các mẩu chuyện tốt xấu để răn dạy con người sống trung thực thẳng ngay, có ích. Người biểu diễn loại hình này phải vừa hát vừa đàn nên đòi hỏi sự điêu luyện cao.
Một loại hình nghệ thuật cũng rất thịnh hành khác trong cộng đồng người Khmer Nam bộ là dòng nhạc À day với hình thức hát đối đáp giữa nam và nữ, đôi khi có tam ca, tứ ca phục vụ cuộc vui, dịp lễ, tết… Hát À day có tính hài hước và mang tính thời sự với những câu chuyện hiện thực trong cuộc sống được người hát đối đáp theo lối ứng khẩu thành thơ, rất nhạy bén để thu hút người nghe…
Rất nhiều loại hình nghệ thuật độc đáo khác của người Khmer đang được gìn giữ, lưu truyền qua thời gian. Đã có nhiều nhà chuyên môn cùng nhận định: Dân tộc Khmer Nam bộ hiện nay đã và đang kế thừa một di sản văn hóa vô giá do tổ tiên để lại, đó là kho tàng nhạc khí dân gian đa dạng và độc đáo; có vai trò quan trọng và giá trị to lớn trong đời sống của người Khmer Nam bộ, thể hiện trên các phương diện nhận thức, xã hội, đạo đức, thẩm mỹ… do đó rất cần được nghiên cứu để giữ gìn và phát huy.
Độc đáo là vậy, quý giá là vậy nhưng trên thực tế việc bảo tồn và phát huy nên âm nhạc Khmer đang đứng trước muôn vàn khó khăn. Cụ thể như xu thế hội nhập và giao lưu ngày càng sâu rộng; sự ảnh hưởng của các loại hình âm nhạc hiện đại. Cạnh đó là sự thiếu hụt những nhạc công trẻ cũng như đội ngũ giáo viên chuyên nghiệp đa phần là người cao tuổi, nhiều tài năng, kiến thức sâu rộng, tay nghề cao. Tất cả dẫn đến tình trạng "măng non không thay kịp tre già".
Song song đó dù đã có sự đầu tư về kinh phí nhưng còn rất nhiều trường dân tộc Khmer, các trường Đại học, Cao Đẳng… các chùa nam tông vẫn chưa được trang cấp thiết bị dạy và học về loại hình nghệ thuật hiếm hoi này. Hiện tại cả nước chỉ có Trường Đại học Trà Vinh là nơi đào tạo chuyên ngành biểu diễn nhạc cụ Khmer Nam bộ ở bậc đại học nhưng 7 năm qua chỉ đào tạo xấp xỉ 30 sinh viên chuyên ngành. Một khó khăn khác đang diễn ra là nhiều nghệ nhân, nghệ sĩ rất tâm huyết nhưng trình độ học vấn thấp, gặp trở ngại về học thuật, kỹ năng âm nhạc dù họ đã được phong tặng nhiều danh hiệu cao quý...
Để duy trì, phát triển, gìn giữ kho tàng âm nhạc Khmer quý báu thì nên chăng cần đẩy mạnh tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức trong cộng đồng về sự cấp thiết bảo tồn trong các trường đại học, trường nghệ thuật, trường dân tộc nội trú, các chùa Nam tông, các khu dân cư có nhiều người Khmer sinh sống. Bên cạnh đó cần có chính sách đầu tư, phục dựng một số loại hình có nguy cơ mai một gắn với việc phát triển du lịch ở địa phương nhằm nâng cao đời sống cho người dân; có chính sách ưu đãi, khuyến khích người dạy lẫn người học các loại nhạc cụ, các hình thức biểu diễn văn hóa nghệ thuật dân gian; tổ chức nhiều hơn các cuộc thi biểu diễn nghệ thuật, các công trình nghiên cứu văn hóa dân gian về người Khmer để mở rộng tầm quảng bá.
Một số dàn nhạc ngũ âm ở các chùa nam tông Đồng bằng sông Cửu Long
