Làng phục chế long bào cho vua nức tiếng Hà Thành

Làng thêu Đông Cứu (thuộc xã Dũng Tiến, huyện Thường Tín, Hà Nội) xuất hiện từ đầu thế kỷ XVII, phát triển rực rỡ ở thời nhà Nguyễn và vẫn tồn tại tới ngày nay. Đây chính là nơi sản xuất ra những bộ long bào phục vụ cho các vương triều phong kiến Việt Nam.

Hiện nay, ngoài việc thêu long bào, khăn chầu, áo ngự phục vụ các loại hình diễn xướng sân khấu, Đông Cứu còn có nghề phục dựng long bào cổ trở thành những di sản văn hóa mang giá trị lịch sử sâu sắc.

Nghề "thêu áo cho vua"

Làng Đông Cứu được biết tới là nơi chuyên chế tác các vật phẩm phục vụ các bậc vua chúa và quan quan triều đình phong kiến xưa. Trải qua hàng trăm năm lịch sử, làng Đông Cứu hiện là ngôi làng duy nhất vẫn còn giữ lối thêu cổ với nghề phục dựng long bào, áo mão cho vua chúa, quý tộc trong triều đình xưa.

Nghề thêu truyền thống Đông Cứu được các nghệ nhân truyền dạy từ thế hệ này qua các thế hệ khác. Tuy nhiên do nhu cầu của thị trường, số lượng nghệ nhân cũng giảm dần theo thời gian. Hiện nay chỉ còn khoảng hơn 100 hộ lưu giữ nghề của cha ông.

Hơn 30 năm tâm huyết với nghề phục dựng long bào, nghệ nhân nhân dân Vũ Văn Giỏi vẫn ngày ngày miệt mài với những đường kim, mũi chỉ.

Gia đình nghệ nhân Vũ Văn Giỏi đã có 5 đời làm nghề thêu truyền thống. Ông chính là một trong những người có kỹ thuật thêu tinh xảo nhất tại làng Đông Cứu hiện nay. Xưởng thêu của ông chuyên phục dựng các trang phục dựng các bộ trang phục vua chúa, hoàng hậu thời Đinh, Lý, Trần, Lê, Trịnh, Nguyễn,...

Để phục dựng được những bộ long bào của vua chúa, hoàng hậu đòi hỏi nghệ nhân phải có kiến thức lịch sử và am hiểu hội họa truyền thống. "Tôi mất rất nhiều thời gian mới có thể nghiên cứu và phục dựng được các nét hoa văn của những bộ long bào. Những tài liệu lịch sử có được rất ít ỏi chỉ là một mảnh vải hay bức ảnh đen trắng hoa văn rất mờ nhạt. Nhưng tâm huyết với nghề, tôi mày mò tìm hiểu cả những tài liệu của nước ngoài... Từ đó tôi mới có những hình dung cụ thể, sắc nét về hoa văn trên các bộ long bào và bắt tay vào phục dựng", ông Giỏi chia sẻ.

Sau những nghiên cứu về hoa văn, họa tiết cổ, nghệ nhân Vũ Văn Giỏi bắt tay vào vẽ phác thảo trang phục. Mỗi triều đại, mỗi bộ long bào đều có những hoa văn, màu sắc, kỹ thuật thêu khác nhau. Nghệ nhân Vũ Văn Giỏi cho biết thêm: "Linh hồn của nghề thêu truyền thống chính là những hình rồng phượng, vân mây nẩy trăng, hoa lá uốn lượn,... Những họa tiết này phải được sắp xếp bố cục cân xứng trên tà áo. Hoa văn thể hiện sự lộng lẫy, đồng thời thể hiện thứ bậc, giai cấp trong xã hội xưa".

Dưới bàn tay khéo léo, tài hoa của nghệ nhân Đông Cứu, những bộ long bào được phục dựng giống tới 80 - 90% với nguyên bản. Đó là cả một quá trình dày công nghiên cứu và phục dựng.

Theo ông Vũ Văn Giỏi, kỹ thuật thêu Đông cứu có nhiều điểm đặc trưng mà không phải nơi nào cũng có. Lối thêu cổ Đông Cứu là thêu kim tuyến trên long bào. Người nghệ nhân sử dụng sợi kim tuyến để thêu các đường bao và đường viền của các họa tiết tạo sự óng ánh, bắt mắt hơn so với chỉ thường.

Một số kỹ thuật thêu được sử dụng như: thêu quắn, nhồi vòng quanh kim tuyến,...Các kỹ thuật này tạo nên những nét thêu đặc biệt mang thương hiệu Đông Cứu mà không làng nghề nào có. Tất cả các công đoạn phục chế long bào đều được nghệ nhân Đông Cứu thêu thủ công. Từng đường kim, mũi chỉ đều là những tâm huyết phục dựng, lưu truyền, giữ gìn giá trị văn hóa của người nghệ nhân Đông Cứu.

Để hoàn thiện được bộ long bào, nghệ nhân Đông Cứu phải cất công đi đặt từng mét vải ở những làng nghề có uy tín như Vạn Phúc (Hà Đông, Hà Nội), Nha Xá (Duy Tiên, Hà Nam). Loại chỉ thêu cũng được lựa chọn kỹ càng. Hơn thế, để có màu chỉ thêu ưng ý nhất, người nghệ nhân phải mất thêm một bước sơ chế, nhuộm thảo mộc không dùng hóa chất. Do nhu cầu thị trường tăng lên, các sản phẩm long bào tại làng Đông Cứu có giá thành cao, giao động 20 - 25 triệu đồng/ sản phẩm. Các sản phẩm chủ yếu phục vụ lễ hội, tín ngưỡng dân gian, trưng bày tại các bảo tàng góp phần lưu giữ bản sắc văn hóa dân tộc.

Giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống

Bên cạnh mục đích mưu sinh, nghề thêu long bào Đông Cứu còn mang một nét đẹp văn hóa truyền thống lâu đời. Mỗi bộ long bào không chỉ thể hiện uy quyền của vua chúa mà còn là dấu ấn của một triều đại, mang nhiều ý nghĩa lịch sử. Trải qua bao thăng trầm, những nghệ nhân Đông Cứu vẫn miệt mài với những đường kim, mũi chỉ không để nghề bị mai một.

Hoàn thiện một bộ trang phục long bào cần rất nhiều công đoạn. Quá trình phục dựng có thể kéo dài cả năm, thậm chí có thể lâu hơn. Để làm ra những sản phẩm hoàn thiện đòi hỏi người nghệ nhân phải thật sự yêu thích công việc, có sự tỉ mỉ, kiên nhẫn, tập trung cao độ. Những sản phẩm thêu Đông Cứu không chỉ mang tới giá trị vật chất mà nó còn mang giá trị tinh thần to lớn.

Năm 2017, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã quyết định công nhận Nghề thủ công truyền thống làng Đông Cứu là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Điều này không chỉ giúp bảo tồn tốt hơn làng nghề mà còn mở thêm nhiều cơ hội phát triển cho địa phương.

Không chỉ tạo ra các sản phẩm thêu độc đáo, làng Đông Cứu còn là một điểm du lịch thu hút nhiều khác du lịch tham quan. Ông Nguyễn Thế Du, Chủ tịch Hội Nghề thêu làng Đông Cứu cho biết: "Hiện tại chúng tôi đang mở các lớp dạy nghề thường xuyên cho thế hệ trẻ tại địa phương để có thể bảo tồn và phát huy nghề thêu truyền thông. Trong tương lai, địa phương cũng rất mong muốn có một nhà trưng bày và giới thiệu sản phẩm thêu tay tới với du khách tham quan".

Với xu hướng phát triển hội nhập hiện nay, tại Đông Cứu đã có một số hộ đầu tư vào máy móc. Những sản phẩm thêu tay thủ công thường có giá thành rất đắt đỏ. "Việc áp dụng máy móc chính là xu thế. Hỗ trợ của máy móc giúp cho giá thành sản phẩm rẻ hơn, thời gian hoàn thành nhanh hơn. Việc áp dụng công nghệ không làm mất đi giá trị văn hóa vốn có bởi những hoa văn, họa tiết rồng, phượng vẫn thêu tay. Những chi tiết này máy móc không thể nào làm được", ông Du cho hay.

Hiện nay, nghề thêu ở Đông Cứu đang đi vào ổn định, nhu cầu đặt hàng trong và ngoài nước khá nhiều. Những nghệ nhân Đông Cứu vẫn ngày ngày khẳng định thương hiệu qua từng mũi thêu, từng ngày nâng cao chất lượng sản phẩm. Mỗi sản phẩm làm ra không chỉ để bán mà còn là những tác phẩm nghệ thuật lưu giữ giá trị văn hóa truyền thống cho nhiều thế hệ sau.