Cách mạng Tháng Tám thành công giống như một cơn gió mạnh thổi bùng vào ý thức dân tộc của cả giới mỹ thuật Việt Nam thời kỳ ấy.
Họa sĩ Quang Phòng kể lại trong tập sách Mỹ thuật Việt Nam hiện đại của ông rằng trong khí thế cả nước vừa giành độc lập tháng 9-1945, cả giới mỹ thuật dấy lên một phong trào sáng tác và vẽ tranh cổ động ủng hộ Việt Minh, bảo vệ chính quyền cách mạng với một tinh thần hưng phấn chưa từng thấy.
Các họa sĩ quên ăn quên ngủ, say sưa, miệt mài trong các phòng vẽ của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Ðông Dương, vẽ những tấm áp-phích khổ lớn hai ba chục mét vuông, với những hàng chữ tiếng Anh to đậm để đập vào mắt quân đồng minh.
"Nước Việt Nam của người Việt Nam" của Trần Văn Cẩn treo phủ kín cả tòa nhà Ðịa ốc ngân hàng ở phố Ðinh Tiên Hoàng bây giờ, còn "Toàn dân đấu tranh cho độc lập thống nhất Việt Nam" của Nguyễn Sáng cũng treo lút tầng trên quán rượu Nhà Vua. Nhiều tranh tường của nhóm họa sĩ Phan Thông, Thân Trọng Sự, Mai Văn Nam.
Một phòng tranh khắc gỗ mầu hơn 30 bức của Lê Phả và Huỳnh Văn Thuận cổ động cho phong trào bình dân học vụ và tăng gia sản xuất..., tất cả đều được vẽ với một tinh thần sôi nổi, tự phát, nồng nàn lòng yêu nước, yêu chế độ mới.
Cùng với đó, là các hoạt động mỹ thuật mang tính tổ chức hơn, chẳng hạn các họa sĩ, nhà điêu khắc Tô Ngọc Vân, Nguyễn Thị Kim vẽ tranh nặn tượng Hồ Chủ tịch. Các họa sĩ Mai Văn Hiến, Nguyễn Sáng, Nguyễn Huyến... vẽ mẫu tiền đáp ứng yêu cầu của Ngân hàng nhà nước trong thời kỳ đầu mới thành lập.
Lượng tác phẩm thời kỳ này khá nhiều, thể hiện lòng say mê sáng tác trong không khí mới tràn đầy háo hức của cả giới mỹ thuật.
Triển lãm văn hóa cuối năm 1945 tại nhà Khai Trí Tiến Ðức, giới mỹ thuật tham gia đầy hồ hởi, Bác Hồ căn dặn giới hoạ sĩ: "Các chú vẽ nhiều thiếu nữ khỏa thân và vẽ nhiều hoa cũng đẹp, nhưng đẹp trên cao, sao các chú không vẽ cái đẹp dưới đất, chung quanh ta...", câu nói này gây một chuyển biến rất cơ bản về nhận thức trong giới mỹ thuật.
Sau đó, triển lãm tranh cổ động nhân ngày quốc tế 1-5-1946 tại Nhà hát Lớn thành phố đã thu hút hầu hết họa sĩ thủ đô, với những đề tài "chống áp bức bóc lột", "bài trừ mê tín dị đoan", xây dựng đất nước, cho đến lúc ấy là những đề tài hoàn toàn mới mẻ đối với các họa sĩ chỉ quen vẽ thiếu nữ và phong cảnh mềm mại, tha thướt.
Triển lãm mỹ thuật 8-1946 tại Nhà hát Lớn Hà Nội được coi là Triển lãm mỹ thuật toàn quốc lần thứ nhất, đã nêu bật chủ đề về con người và cuộc sống mới: Hình ảnh các chiến sĩ tự vệ mũ ca-lô sao vàng, các nữ sinh áo dài tuyên truyền việc quyên tiền cho Tuần lễ Vàng, cho công tác Bình dân học vụ, chống giặc đói giặc dốt.
Một không khí sáng tạo tưng bừng được tiếp diễn và nhân rộng chưa từng thấy trong các họa sĩ. Rất nhiều chất liệu và rất nhiều tìm tòi mới mẻ trên sơn mài, sơn dầu, lụa, bột mầu, khắc gỗ..., được trình bày tại triển lãm, cũng tưng bừng như không khí ngoài phố, với những đoàn người rầm rộ biểu tình ngoài phố, cờ đỏ sao vàng tràn ngập trong nắng vàng rực rỡ.
Sự dứt khoát trong đổi mới ngôn ngữ hội họa của các họa sĩ vào thời ấy vừa đáng trân trọng, vừa đáng yêu, vừa vô cùng cảm động. Ðấy cũng là thời kỳ đầu của một công cuộc dấn thân sắp đến vào trong cuộc trường chinh của nhiều thế hệ những người nghệ sĩ - chiến sĩ, mà cuộc kháng chiến chống Pháp mới chỉ là chương mở đầu.
Những tác phẩm lớn đã manh nha xuất hiện, mở đầu một cách rực rỡ cho nền mỹ thuật cách mạng ngày càng nhiều thành tựu suốt những năm qua. Các tác phẩm đầu tiên: "Bác Hồ làm việc ở Bắc Bộ Phủ" (khắc gỗ của Tô Ngọc Vân); "Xuống đồng" (lụa của Trần Văn Cẩn); "Chợ Bờ" (sơn mài của Nguyễn Văn Tỵ); "Lớp bình dân" (bột mầu của Dương Bích Liên), "Góc phố Hàng Bút" (khắc gỗ của Phạm Văn Ðôn), Tượng Hồ Chủ tịch của Nguyễn Thị Kim, chân dung Hồ Chủ tịch (đồng) của Vũ Cao Ðàm, họa sĩ sống tại Pháp, khi Bác sang dự hội nghị Fontainebleau 1946..., cho thấy những chuyển biến rõ rệt từ mỹ thuật phục vụ cái đẹp sang mỹ thuật phục vụ cách mạng, mỹ thuật phản ánh hiện thực rộng lớn, và những thành tựu đáng kể đầu tiên đủ sức hấp dẫn lòng say mê sáng tạo của nhiều họa sĩ đang trẻ trung, hồ hởi bay theo một làn gió mới.
Không ai nghĩ mình đang làm công tác tuyên truyền, chỉ đơn giản là làm nghệ thuật để đóng góp cho sự nghiệp chung xóa cái nghèo cái khổ, đem lại cuộc sống ấm no cho toàn dân.
Sự thay đổi trong ngôn ngữ sáng tác của Tô Ngọc Vân, người đã quan niệm rằng "Không có thứ nghệ thuật nào lại không có sự nhục cảm" có thể xem như một điển hình về sự thay đổi trong nhận thức và tâm hồn của cả một lứa họa sĩ như ông. Với "Bác Hồ làm việc tại Bắc Bộ Phủ", Tô Ngọc Vân đã dựng lên hình ảnh lãnh tụ trang nghiêm mà vẫn tráng lệ huy hoàng, sự huy hoàng khác hẳn với vẻ tráng lệ trong những tác phẩm ông đã vẽ, những bức sơn dầu lộng lẫy vẽ thiếu nữ bên hoa.
"Bác Hồ ở Bắc Bộ Phủ" cho đến hôm nay vẫn được xem là tranh chân dung đẹp nhất của Tô Ngọc Vân sáng tác trong năm đầu của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa.
Cũng chỉ quen với những thiếu nữ Hà Nội, Nguyễn Tiến Chung, Lương Xuân Nhị, Trần Văn Cẩn... chợt làm bay bổng lên trong tác phẩm của mình những tà áo nâu non và yếm đỏ tươi của những cô thôn nữ, hay vẻ rực rỡ tưng bừng của những tà áo dài bay tung trong gió thu tháng Tám bên cờ đỏ sao vàng... hay vẻ lẫm liệt của một thiếu niên anh hùng.
Triển lãm mỹ thuật toàn quốc lần thứ nhất tháng 8 năm 1946 đi vào lịch sử mỹ thuật dân tộc như một trang đẹp nhất, để rồi từ đó, trong suốt 60 năm qua, trong những cuộc kháng chiến đầy gian khó, chống Pháp, chống Mỹ, rồi đến công cuộc lao động dựng xây đất nước trong hòa bình, không bao giờ thiếu những nghệ sĩ tạo hình nhiệt tình yêu nước, yêu cách mạng, đem tâm sức của mình cho sự nghiệp chung của đất nước.
(Theo ND)
