Hiếm có nhân vật nào về người chăn bò lại đơn sơ, cảm động như hình tượng anh Nhẫn trong truyện ngắn “Cỏ non” mà chúng ta đã từng được học trong sách giáo khoa phổ thông, cũng như được nghe nói rất nhiều về nguyên mẫu nhân vật này- Anh hùng lao động Hồ Giáo. Thế nhưng sau gần 40 năm kể từ khi tác phẩm ra đời, gặp lại tác giả của “Cỏ non”, Thiếu tướng, nhà văn Hồ Phương, tôi rất bất ngờ khi ông nói rằng, truyện ngắn này đã để lại cho ông rất nhiều kỷ niệm và những cảm xúc buồn vui lẫn lộn, nhất là chuyện độc giả hiểu lầm về nhân vật Nhẫn trong “Cỏ non”.
Hiếm có nhân vật nào về người chăn bò lại đơn sơ, cảm động như hình tượng anh Nhẫn trong truyện ngắn “Cỏ non” mà chúng ta đã từng được học trong sách giáo khoa phổ thông, cũng như được nghe nói rất nhiều về nguyên mẫu nhân vật này- Anh hùng lao động Hồ Giáo. Thế nhưng sau gần 40 năm kể từ khi tác phẩm ra đời, gặp lại tác giả của “Cỏ non”, Thiếu tướng, nhà văn Hồ Phương, tôi rất bất ngờ khi ông nói rằng, truyện ngắn này đã để lại cho ông rất nhiều kỷ niệm và những cảm xúc buồn vui lẫn lộn, nhất là chuyện độc giả hiểu lầm về nhân vật Nhẫn trong “Cỏ non”.
Học sinh nhà trường đều hiểu lầm là anh Hồ Giáo
Nhắc đến truyện ngắn này, thiếu tướng - nhà văn Hồ Phương tỏ ra “bức xúc” bằng một quan điểm: “Truyện ngắn Cỏ non là một tác phẩm mang lại nhiều hiểu lầm nhất của tôi trong sự nghiệp cầm bút của mình. Thế nhưng nếu tự mình lên tiếng “giải oan” cho đứa con tinh thần của mình người ta lại cho là mình đang tự thú. Tôi đi đâu, đến bất cứ trường học nào các thầy cô giáo đều xúm lại khen; Nhà văn Hồ Phương viết về anh hùng lao động Hồ Giáo thời kỳ đổi mới hay quá, tài quá. Những lời khen đó làm tôi bất ngờ đến sửng sốt”. Ông nói: “Không ngờ tác phẩm của tôi đã làm cho chính tôi bị hiểu lầm. Tuy không nghiêm trọng lắm nhưng đủ thấy “cái tài nằm ngoài dự kiến” ấy của tôi tự dưng được gắn mác. Tôi giãy nảy lên nói thẳng với họ rằng; Xin lỗi mọi người, tôi viết “Cỏ non” không phải dựa trên nguyên mẫu của người nào đó tên là Hồ Giáo đâu. Mọi người hiểu lầm rồi. Thế nhưng bù lại họ lại bảo tôi nói thế là đang tỏ ra khiêm tốn…”.
Theo như lời giải thích của Thiếu tướng - Nhà văn Hồ Phương thì truyện ngắn “Cỏ non” được ông thai nghén và cho ra đời trước khi anh Hồ Giáo được phong anh hùng 5 năm. Đặc biệt, “cho đến tận bây giờ người có tên là Hồ Giáo tôi còn chưa biết mặt, chưa gặp và tiếp xúc với anh ấy lần nào thì sao anh có thể “nhảy vào” truyện của tôi được”. Nhà văn Hồ Phương nói. “Nguyên mẫu nhân vật anh Nhẫn chăn bò trong truyện ngắn “Cỏ non” của tôi không cụ thể là ai, càng không phải anh Hồ Giáo mà là tất cả những người chăn bò bình thường trên đường tôi đi công tác bắt gặp”.
Anh chăn bò là ai?
Nhà văn Hồ Phương nhớ lại: “Ngày ấy tôi làm việc cho Tạp chí Quân tiên phong văn nghệ Quân đội, thường vẫn được Ban biên tập cử về các đơn vị viết bài. Lần tôi đi công tác qua đoạn cánh đồng ngang với đường Hòa Lạc bây giờ, giữa trưa, nắng như đổ lửa tưởng như cháy da cháy thịt ấy tôi đã bắt gặp một cảnh tưởng không thể nào quên nổi. Đang ngồi nghỉ trốn nắng dưới gốc cây ven đường chợt nghe có tiếng người hô rất dứt khoát: ‘Họ… Đứng lại! Đứng. Cái thằng kia, bố láo, vô kỷ luật, đứng lại. Bắn bỏ giờ, đứng lại. Cứ thế tiếng hô cứ lặp đi lặp lại. Tôi buột miệng: giữa đồng không cháy nắng thế này không biết ông bộ đội nào hô hoán gì không biết. Đang thắc mắc thì bỗng nghe rộ lên những tiếng rào rào xung quanh, quay sang nhìn thì thấy bao nhiêu là bò. Sau khi nghe khẩu lệnh “tập hợp quân” của anh đàn bò đang chạy tung tóe bỗng về vây quanh anh bộ đội rất thân thiện, cứ như những người bạn thân thiết. Còn anh bộ đội thì người lấm lem vì than lá cỏ gianh vừa đốt bên kia cánh đồng. Tôi đoán, chắc anh và những người bạn “bò” của anh vừa tháo từ bên ấy qua nên người anh mới lấm lem, lấm thủi như thế”. Nom anh bộ đội ấy tôi thương lắm. Giầy thì rách chòi cả mười đầu ngón chân ra ngoài, đầu thì đội một chiếc mũ nan rách làm quá nửa đầu tóc vẫn “bay tự do” trên cả mũ anh đội. Cổ anh quàng một chiếc khăn tay đã sờn đường vắt sổ, dính đầy đất cát nhưng khuôn mặt tươi vui, nụ cười thì vô tư, lạc quan đến lạ thường. Tôi lại thấy thắc mắc là tại sao trong lúc cuộc sống khó khăn, đầy những bề bộn do cuộc chiến tranh mang lại lại có người làm công việc hết sức lam lũ đến như thế. Nhìn anh tôi nhận ra mình đang còn quá sung sướng. Vậy mà có những lúc tôi đã phải tự hỏi tạp chí Quân tiên phong (nay là Tạp chí Văn nghệ Quân đội) là tại sao lại phái tôi đến những nơi khốn khổ khốn nạn thế”.
Cứ thế ngày này qua ngày khác tôi vẫn đi công tác qua “lãnh địa Cỏ non” nơi có anh bộ đội chăn bò vẫn đều đặn với công việc lam lũ của mình. Rồi qua vài lần bắt chuyện, hai người quen nhau, thành bạn của nhau. Làm bạn với anh bộ đội chăn bò đó tôi mới thấy hết được giá trị con người và công việc mà những người như anh ở đâu đó trên đất nước mình ngày đó là như thế nào. Đó có thể là những con người rất nghèo khổ, vất vả nhưng tiềm ẩn trong con người họ là sự giàu có về lòng yêu nước, tận tâm với công việc mình đang làm. Chính anh bộ đội chăn bò nói với tôi một câu như khắc vào sương cốt mà chẳng bao giờ tôi quên rằng: “Tôi không có tiền của, không có cả học vấn, bằng cấp nhưng tôi có lòng yêu nước. Nước có giặc tôi đã đánh giặc, giờ hết giặc thì đi chăn bò cho nhà nước cũng coi như là yêu nước vậy”. Trong khi đó có những người trong chiến tranh lang bạt, lẩn khuất, tản cư đi đâu không biết nhưng khi hòa bình trở lại đã lại thấy về Hà Nội, rồi trở thành những vụ trưởng, bộ trưởng, thứ trưởng, ông nọ bà kia cao cấp hết cả. Còn những người chiến đấu vì độc lập tự do cho chính những gì các vị ấy hưởng thì lại trở về quê.. chăn bò. Họ giống như những quả chanh bị vắt kiệt nước còn vỏ thì bị ném đi giữa những rắc rối của xã hội, giữa thế nào là đúng, thế nào là sai lúc bấy giờ Tôi gặp được con người mặc áo lính chăn bò ngày đó chính là gặp được một điểm sáng. Tôi không và dứt khoát không bao giò ủng hộ những người ngồi không mà kêu ca, phàn nàn rằng số phận mình hẩm hiu, thiệt thòi trong khi lại chỉ thích vui chơi phè phỡn. Tôi ủng hộ những người như anh lính chăn bò tôi đã gặp. Chính vì thế nên tôi muốn làm một điều gì đó để cho những người đang “ngồi mát ăn bát vàng” biết rằng, thấy rằng ngay lúc họ ngồi trên xe hơi, nhà lầu, ăn nhậu những sơn hào hải vị đủ thứ trên đời vẫn còn có những người lính phải chăn bò như anh bộ đội tôi gặp dưới cái nắng gay gắt như đổ lửa trên đồng cỏ kia”.
Và mong muốn đó của tôi đã được thực hiện trong một đêm khi cho ra đời tác phẩm “Cỏ non”. Nhưng trước khi tôi viết truyện ngắn này tôi đã phải thân chinh một mình lặn lội lên Đồn Vàng - Hòa Bình để trực tiếp “học nghề chăn bò”, tìm hiểu về bò, hỏi những người trong đồn mách cho cách nhận biết đâu là con bò tốt, bò khỏe và đặc biệt làm thể nào để khiển nó bằng khẩu lệnh như anh bộ đội đã làm được. Tính tôi là thế. Khi viết về một đối tượng nào nó tôi không thể chủ quan với những gì còn gây cho tôi sự mập mờ, không chắc chắn. Tìm hiểu về bò kỹ càng rồi nên khi viết, tôi thấy nhẹ như không”.
Chưa hài lòng với cách giảng bài văn “Cỏ non”
Sau khi đoạt giải 3 của Báo văn nghệ năm 1959, truyện ngắn này đã được tuyển chọn in trong SGK - Môn Văn lớp 9 trong nhà trường. Nhưng tôi rất lấy làm buồn khi những thông điệp bản thân tôi muốn gửi gắm trong truyện không được các thầy cô dạy văn “khai thác” tận gốc, đào hết nội hàm ý nghĩa ẩn sâu dưới lớp vỏ ngôn từ. Các thầy cô giảng văn chỉ nhấn mạnh được một ý trong truyện ngắn “Cỏ non” đại loại là: Truyện ngắn “Cỏ non” viết về anh hùng thời kỳ đổi mới, những con người lao động xã hội chủ nghĩa. Qua truyện ngắn này thấy được không khí Cỏ non tươi mới với một giọng văn trong trẻo… Thế đấy. Họ không biết và hiểu được rằng văn chương vốn có rất nhiều tầng lớp ý nghĩa mà lớp ý nghĩa tôi muốn gửi gắm qua truyện ngắn này là: Mọi người ạ. Trong cuộc sống hôm nay đây vẫn còn có những người một thời đổ máu cho đất nước sống như thế đấy, mọi người hãy qua đó mà sống cho ra sống, sống cho thực sự nghiêm chỉnh”…
Thiếu tướng - nhà văn Hồ Phương kết thúc hồi ức về “Cỏ non” bằng một câu chuyện vui mà câu chuyện này có lẽ ông muốn đứa con tinh thần của mình được được minh oan hoặc chí ít không bị tôi hiểu lầm. Chuyện là thế này. Đầu năm nay đột nhiên ông nhận được giấy mời của UBND tỉnh Quảng Ngãi mời vào Quảng Ngãi tham gia một chương trình cầu truyền hình nhưng lại không cho ông biết nội dung chương trình là gì. Ông nói: “Đọc xong giấy mời tôi cứ thắc mắc không biết sao mình lại được họ mời. Từ tấm bé cho đến giờ tôi đâu đã đến Quãng Ngãi, cũng không phải quan chức cấp cao gây dựng công trạng gì ở đó mà họ lại mời? Lấy làm lạ tôi bèn gọi điện cho họ hỏi lý do thì được biết mình được mời là vì trong truyện ngắn “Cỏ non” tôi viết về anh hùng lao động Hồ Giáo mà anh hùng Hồ Giáo là công dân tỉnh Quảng Ngãi! Tôi lại thêm một lần nữa giãy nảy và lại nói câu tôi đã từng nói với ai hiểu lầm về nguyên mẫu nhân vật trong “Cỏ non” là anh Hồ Giáo rằng: “Không! Truyện ngắn của tôi không phải viết về anh Hồ Giáo mà là viết về người chăn bò nói chung, không cụ thể về ai cả. Kính mong các đồng chí nhớ và thông cảm cho…”
(Theo TT&VH)
