Tản mạn Pơ-lang

Nếu kơ-nia được biết đến do hình dáng hùng vỹ độc đáo của nó thì pơ-lang được yêu thích từ màu hoa đỏ thắm diễm lệ giữa ngàn xanh. Có thể ví kơ-nia là biểu trưng sức mạnh vạm vỡ của các chàng trai Tây Nguyên thì pơ-lang chính là biểu tượng cho những cô gái yêu kiều của xứ sở này.

Hình ảnh cây gạo đầu làng, hoa gạo đỏ tươi lặng lẽ một góc trời quê, chong một sắc buồn vời vợi trong mắt người mong đợi, hay thăm thẳm phương trời trong nỗi nhớ của người đi xa… đã thành những vần thơ, những giai điệu âm nhạc, những đường nét sắc màu trong tranh vẽ của bao hồn nghệ sĩ. Để minh chứng cho cái màu đỏ rưng rức ngóng mong ấy là câu chuyện về sự tích hoa gạo: Đôi trai gái nọ yêu nhau. Ngày cưới bỗng dưng trời mưa to gió lớn làm cuốn trôi hết lễ vật của chàng trai. Chàng trai tức giận bèn trồng một cây nêu cao làm đường lên kiện Trời. Ngày đi, chàng cột vào tay cô gái giải lụa đỏ thay lời thề nguyền sẽ quay về lại cùng nàng, và cũng là để khi ở trên trời cao nhớ nàng chàng dễ nhìn thấy. Oái oăm thay, Trời giữ chàng lại trên thượng giới làm Thần Mưa cho mưa gió thuận hoà hơn. Cô gái nhớ thương mòn mỏi bèn leo lên cây nêu cao, đứng mãi đấy, mong vén mây tìm chàng. Ngày qua tháng lại, cây nêu mọc rễ đứng chơ vơ ngóng đợi giữa trời, tua vải đỏ trên tay nàng biến thành những bông hoa đỏ thắm như có ý mong chàng ở nơi cao xa kia trông thấy! Ấy là cây hoa gạo!

Có người bảo pơ-lang có hai loại: hoa đỏ và hoa trắng. Thật ra loại hoa trắng là cây klor chứ không phải pơ-lang. Người Ba-na ở Kon Tum gọi cây klor là gòn rừng. Da cây xanh láng, không có gai. Trái khi khô (vào khoảng tháng Ba) nở bung ra để tơ bông bên trong ruột trái bay trắng khắp trời. Ở thành phố Kon Tum, sát bờ sông Đăk Bla, có một làng đồng bào Ba-na tên là Kon Klor (làng Gòn rừng), vì trước đây quanh làng có rất nhiều cây klor mọc hoang, nay đã bị đốn hạ hết rồi. Chiếc cầu treo công nghiệp to đẹp nhất khu vực Tây Nguyên bắt qua sông Đăk Bla ngay địa phận làng này gọi là Cầu treo Kon Klor.

Cũng cùng một màu hoa đỏ thắm còn có một loại cây rừng khác, người Ba-na gọi là tơ-đáp. Hoa tơ-đáp cũng nổi lên giữa nền xanh thăm thẳm Tây Nguyên một màu đỏ thắm khiến dễ nhầm với pơ-lang. Vỏ cây tơ-đáp xơ thành vảy trắng mốc chứ không lán xanh như cây klor hay nổi gai nhọn như pơ-lang. Hoa tơ-đáp không vun hình miệng ly như hoa pơ-lang mà xoè bung ra một chùm gồm nhiều cánh nhỏ dài chụm lại với nhau. Chặt cành tơ-đáp dâm vào đâu cũng sống, rồi phát triển thành cây nên thường được làm hàng rào những ngôi mộ mới chôn. Có phải vì thế mà tơ-đáp không được “yêu quý” như pơ-lang chăng?

Còn pơ-lang? Sống cộng sinh giữa đại ngàn, phải “cạnh tranh quang hợp” nên pơ-lang luôn vút cao thẳng tắp, đến vài mươi mét. Da cây pơ-lang cũng gần giống da gòn hoặc klor, nhưng lại lởm chởm gai nhọn quanh kín thân cây. Cây đâm nhiều cành ngang đối xứng, đến mùa chi chít những nụ hoa. Hoa bằng bàn tay trẻ con, xoè hình phễu, tựa chiếc ly uống nước, đầu hoa toẽ ra năm cánh mỏng mịn màng đỏ thắm ôm lấy chùm tua nhị đực viền quanh một nhuỵ cái ở chính giữa. Cứ thế, pơ-lang đỏ rừng rực một màu như thắp lửa giữa ngàn xanh. Nhiều bài viết rằng hoa pơ-lang nở vào tháng 3, chớm mùa mưa Tây Nguyên. Thật ra cây gạo ở phía Bắc mới ra hoa vào cữ tháng 3, đến tháng 5 kết trái, còn pơ-lang Tây Nguyên thì vào tháng ấy trái đã khô và nức vỏ rồi, vì Pơ-lang nở vào cuối đông, khoảng tháng 11, Chạp. Người Ba-na có câu: “Hơgâm ploong plang rang noh dĩ sơnăm nao xang truh”! Hoặc: “Pơ yan hơ-le”! (Thấy pơ-lang nở biết “mùa mới” về! - “Mùa mới” tức mùa xuân, mùa Tết, mùa chuẩn bị cho vụ rẫy nương năm mới). Tháng 3 tháng 4 là mùa pơ-lang… “nở trái” chứ không còn nở hoa nữa! Trái pơ-lang tròn, ngắn hơn trái gòn và trái klor một tí, khi khô cũng mở bung ra cho tơ bông trong ruột trái trắng nõn nà bay mù trời đất, vương víu khắp nơi. Bông tơ ấy mang hạt pơ-lang rải khắp, hạt nào gặp nơi thuận tiện thì mọc lên để duy trì nòi giống! Nếu kơ-nia chỉ mọc và phát triển trong tán rừng già trên đồi núi cao thì pơ-lang chỉ mọc ở các vùng đất ô nà phù sa ven sông suối. Gỗ pơ-lang được cánh đàn ông Tây Nguyên rất ưa thích, nó mềm, dai, bền, nhẹ, dùng làm đế gùi và những vật gia dụng khác, đặc biệt là dùng làm cây Gũh để trang trí hoa văn trên cột Gưng (cây Nêu) dựng nơi sân nhà Rông vào những mùa lễ hội.

Có câu chuyện cổ Ba-na dính dáng ít nhiều đến pơ-lang: Một cậu bé mồ côi cha mẹ, sống với bà. Một hôm bà sai cậu ra rẫy trỉa lúa. Giữa đường gặp bầy khỉ đi kiếm ăn. Vì mùa trỉa lúa còn là cuối mùa khô Tây Nguyên nên cây trái trong rừng rất hiếm. Lũ khỉ chận đường cậu bé bảo có biết ở đâu còn nhiều cây trái ngon thì chỉ cho chúng. Câu bé bảo không biết. Bọn khỉ bèn bắt trói cậu lại bằng dây mây. Dây mây có gai đau quá, cậu bé láu lỉnh bảo nên trói bằng dây tang (một loại dây rừng bò lan trên mặt đất, mềm, dễ bứt) thì tốt hơn. Bọn khỉ tưởng thật bèn bứt dây tang trói thay dây mây. Xong, bọn khỉ dùng một đòn cây để khiêng cậu bé. Cậu lại bảo khiêng bằng cây pơ-lang thì tốt hơn. Bọn khỉ ra sức hạ một cây pơ-lang, nhưng loay hoay mãi không cách nào khiêng được cậu bé, vì cây pơ-lang vừa to dài, nặng nề lại vừa gai nhọn lởm chởm! Cuối cùng bọn khỉ bỏ mặc cậu bé. Dây tang mềm, bở, nên cậu bé tự bứt phá dây trói mà thoát nạn!

Cơn bão lũ số 9 “lịch sử” xảy ra ngày 29 tháng 9 năm 2009 đã cuồng bạo cuốn phăng mấy cây pơ-lang to đẹp sum suê bên bờ sông Đăk Bla cạnh di tích lịch sử quốc gia Ngục Kon Tum ở thành phố Kon Tum, để lại một nỗi buồn ngẩn ngơ tiếc nuối cho người xứ này về cái màu đỏ không lẫn vào đâu được, cái màu đỏ cứ nổi bật lên giữa một phông nền tất cả đều xanh: xanh núi xanh rừng, xanh trời xanh đất, xanh nước xanh sông… Ở thành phố Buôn Ma Thuột ngày nay may mắn còn sót một cây pơ-lang cổ thụ đứng ở đầu đường Phan Bội Châu, hằng năm dâng hiến đất trời và người thành phố một mùa hoa rừng rực lửa!

Bài hát “Em là hoa pơ-lang” của nhạc sĩ Đức Minh đã đi vào cảm thức mọi người một cách sâu sắc: “Tây Nguyên ơi, hoa rừng bao nhiêu thứ, cánh hoa nào đẹp nhất rừng Tây Nguyên? Ơi ơi… Anh có nhớ buôn làng, nhớ người con gái, nhớ cánh hoa pơ-lang đẹp nhất rừng Tây Nguyên? Ơi ơi… quê hương ơi ơi… Lòng nhớ anh em chờ như đá bên dòng suối, dù nước cuốn không rời bến bờ đâu anh ơi! Có thương nhau xin nhớ lời! Anh có biết buôn làng khắp Tây Nguyên hùng vĩ quyết tâm tiêu diệt Mỹ. Em mong tin từng ngày, trông tin anh từng giờ lập nên những chiến công. Quê hương ơi, Tây Nguyên ơi, Anh ơi… Em sẽ là hoa pơ-lang, hoa đẹp nhất, thứ hoa buôn làng quý, cho anh thêm đẹp lòng hăng say giết giặc thù lập nên những chiến công. Tây Nguyên này bao nhiêu cô gái đều là hoa pơ-lang”!... Đặc biệt xúc động hơn là chuyện người con gái anh hùng liệt sĩ - bác sĩ Đặng Thuỳ Trâm, tác giả cuốn Nhật ký nổi tiếng (Nhật ký Đặng Thuỳ Trâm), cũng đã từng say mê hát bài hát này để động viên tinh thần bộ đội ta trên đường hành quân gian lao từ Bắc vào Nam chiến đấu. Hoạ sĩ Phạm Mùi viết: “Sau một tuần hành quân chúng tôi ai cũng bắt đầu thấy mệt mỏi rã rời. Thế mà Thuỳ vẫn cùng ca sĩ Thanh Đính hát phục vụ toàn đoàn trong những lúc dừng nghỉ chân bên đường… Giọng của Thuỳ không khoẻ như ca sĩ chuyên nghiệp nhưng khá truyền cảm… Bài Thuỳ hay hát là “Em là hoa pơ-lang”. Hoa pơ-lang như thế nào hồi đó tôi chưa từng biết. Vậy mà qua giọng hát của Thuỳ thôi thấy loài hoa ấy hiện lên trong trắng sáng ngời và ngát hương. Còn người con gái trong ca từ… cứ hiển hiện trong tôi là hình ảnh của Thuỳ…”!

Cũng cùng “số phận” như kơ-nia, pơ-lang không nằm trong “tầm ngắm” của các nhà quy hoạch cây xanh đô thị. Các đô thị Tây Nguyên không đâu còn có bóng dáng pơ-lang để lưu truyền và giới thiệu cùng khách tham quan. Mà nói chi đến khách, ngay cả người tại chỗ cũng còn chưa biết rõ tận tường nữa là!

Pơ-lang đáng yêu và nổi tiếng. Các ca khúc lấy cảm xúc từ pơ-lang đã nâng dìu cảm xúc mọi người bay bổng đến với núi rừng Tây Nguyên xa xôi đẹp như huyền thoại…

Nhà thơ Tạ Văn Sỹ