"Y tế phương Tây ở Bắc Kỳ (1873-1945)": Lịch sử bước đầu đưa y tế phương Tây vào Việt Nam

Nhân kỷ niệm 69 năm Ngày Thầy thuốc Việt Nam (27/02/1955-27/02/2024), Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh giới thiệu tác phẩm "Y tế phương Tây ở Bắc Kỳ (1873-1945)" của tác giả Bùi Thị Hà. Tác phẩm giới thiệu đến độc giả quá trình du nhập của y tế phương Tây ở miền Bắc (Việt Nam) và định hình về lĩnh vực y tế Việt Nam cho đến sau này.

Sách Y tế phương Tây ở Bắc Kỳ (1873-1945) dày 376 trang gồm 5 chương: Quá trình du nhập và hình thành y tế phương Tây ở Bắc Kỳ (1873-1902), cùng với Y tế phương Tây ở Bắc kỳ qua các mốc thời gian (1902-1918; 1919-1929; 1930-1945), Một số nhận xét và liên hệ từ quá trình nghiên cứu y tế phương Tây ở Bắc Kỳ (1873-1945), để thấy được dòng chảy lịch sử bước đầu đưa y tế phương Tây du nhập vào Việt Nam, từ đây bức tranh y tế Việt Nam có những thay đổi ngoạn mục về sau.

Từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, phục vụ quá trình xâm lược, khai thác và cai trị thuộc địa, thực dân Pháp đã đưa y học phương Tây vào miền Bắc Việt Nam, từng bước lập ra những cơ sở y tế hiện đại đầu tiên ở đây. Trong bối cảnh lịch sử - xã hội lúc đó, việc lập ra những cơ sở y tế phương Tây là một tất yếu lịch sử, khi những cơ sở này phải đảm đương nhiệm vụ chăm sóc sức khỏe, phòng và chữa bệnh cho quân đội, viên chức Pháp và một bộ phận tầng lớp trên người Việt sống ở miền Bắc lúc bấy giờ. Trước khi y tế phương Tây phát huy vai trò của một nền khoa học sức khỏe cho người dân thuộc địa, người Pháp đã áp dụng phương thức y tế này phục vụ quân đội và chính quyền Pháp ở nơi đây.

Việc hình thành và phát triển của y tế phương Tây ở miền Bắc đã trải qua một quá trình lịch sử với nhiều giai đoạn khác nhau, gắn bó chặt chẽ với sự vận động của chế độ thuộc địa mà thực dân Pháp tạo dựng ở Việt Nam. Từ đó, một hệ thống các cơ sở y tế hiện đại được thiết lập ở miền Bắc trên tất cả các phương diện từ lý thuyết, đến thực tiễn tổ chức. Từ những cơ sở y tế ban đầu phục vụ đội quân viễn chinh như trạm cứu thương, bệnh xá, bệnh viện quân sự, đến đầu thế kỷ XX, cơ cấu của một ngành y tế hiện đại gồm các cơ quan quản lý, các cơ sở đào tạo y khoa, cơ sở khám chữa bệnh,cơ sở phòng ngừa dịch bệnh và nghiên cứu y học được thiết lập. Một đội ngũ nhân lực y tế người Âu và người bản xứ cũng lần lượt được xây dựng, tham gia vào hoạt động chuyên môn tại các cơ sở y tế. Từ đó, cấu trúc tổng thể của y tế phương Tây ở Miền Bắc cũng dần dần được kiến tạo và củng cố. Sau này, cùng với y học cổ truyền, y tế phương Tây đã từng bước phát huy ưu thế trong quá trình chữa bệnh, chăm sóc sức khỏe cộng đồng.

Đồng thời, việc thiết lập y tế phương Tây tại miền Bắc đã mở ra quá trình tiếp cận với y học và khoa học hiện đại của người Việt. Lần đầu tiên, người Việt được tiếp xúc, ứng dụng và thụ hưởng những thành tựu tiên tiến của khoa học kỹ thuật thế giới, đặc biệt là trong lĩnh vực y tế, chăm sóc sức khỏe. Người Việt vừa đấu tranh chống lại ách xâm lược và đô hộ của thực dân Pháp, vừa từng bước tiếp nhận nền y học hiện đại mà người Pháp mang tới. Vì vậy, việc tiếp nhận này diễn ra trong một quá trình dài, với nhiều chiều cạnh khác nhau; chịu sự chi phối từ chính sách thuộc địa của từng Toàn quyền, từ mục tiêu mà nền y tế này hướng tới, từ sự khác biệt về văn hóa Đông - Tây trong tư duy khám chữa bệnh và phòng dịch, từ khả năng tiếp cận (về chi phí) của người dân, nhất là người dân thôn quê.

Dưới góc độ khoa học, việc tìm hiểu về chủ đề y tế phương Tây ở miền Bắc thời kỳ 1873-1945 có ý nghĩa quan trọng trong nghiên cứu lịch sử miền Bắc, lịch sử y tế ở Việt Nam thời cận đại. Bởi khi đặt vấn đề nghiên cứu vào bối cảnh thời đại, sẽ hiểu được quá trình hình thành, hoạt động của y tế phương Tây ở miền Bắc trong khoảng thời gian này và có được những nhận thức rõ ràng hơn, đúng đắn hơn về lịch sử miền Bắc thời kỳ này. Đó là các vấn đề xâm chiếm và cai trị thuộc địa của thực dân Pháp, về tình trạng sức khỏe, vệ sinh, y tế và việc tiếp nhận những yếu tố mới trong đời sống dân sinh của người Việt ở miền Bắc lúc bấy giờ. Kể cả khi Y tế phương Tây đã hiện hữu trong đời sống của người Việt, thì tâm lý ưa chuộng y học cổ truyền vẫn phổ biến. Mặc dù thừa nhận những tiến bộ của y tế phương Tây, nhiều người bản địa vẫn duy trì sử dụng y học cổ truyền và tiến tới liệu pháp Đông - Tây y kết hợp. Bên cạnh y học cổ truyền, một phương pháp kết hợp Đông - Tây y đã ra đời và phát triển trong đời sống của người Việt kể từ đó trở về sau.

Ngành Y là một trong những lĩnh vực đầu tiên được xây dựng của nền giáo dục hiện đại Việt Nam. Vì vậy, nghiên cứu chủ đề này còn góp phần giáo dục truyền thống cho các thế hệ bác sĩ, nhân viên y tế, thúc đẩy hoạt động đào tạo y khoa ở Việt Nam hiện nay. Bên cạnh đó, đây còn là một nội dung quan trọng trong lịch sử văn hóa cận đại, bởi y tế là một trong những lĩnh vực thể hiện rõ cuộc "Tiếp xúc văn hóa Đông - Tây" ở Việt Nam thời kỳ này. Hiện nay, khi Việt Nam đang tích cực thực hiện công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa, từng bước cải thiện và nâng cao sức khỏe cũng như chất lượng cuộc sống cho nhân dân, thì việc nghiên cứu đề tài này vẫn còn có ý nghĩa và tác dụng phục vụ thực tiễn nhất định, nhất là trong việc hoạch định các chính sách tổng thể về y tế, về các lĩnh vực khám chữa bệnh, dịch tễ, y tế cộng đồng, phòng dịch.

Sự xuất hiện y tế phương Tây đã mở ra khả năng tiếp cận với khoa học kỹ thuật hiện đại, mở ra cách tiếp cận mới, bước đầu tác động làm thay đổi thói quen, suy nghĩ của cộng đồng trong công tác phòng và chữa bệnh. Hoạt động của y tế phương Tây ở Miền Bắc thời kỳ 1873-1945 đã đặt nền móng cho sự hình thành của ngành y tế hiện đại ở Việt Nam trong những giai đoạn tiếp theo. Y tế phương Tây đã đào tạo được một đội ngũ bác sĩ tài hoa sau này tham gia kháng chiến và xây dựng nền móng của y tế cách mạng, phục vụ sự nghiệp giải phóng dân tộc và chăm sóc sức khỏe cho nhân dân.

Nói về những đóng góp của tác giả và cuốn sách đối với ngành Y của Việt Nam, GS.TS. Đỗ Quang Hưng cho biết: "Chúng tôi muốn ghi nhận cách đặt vấn đề nghiên cứu của tác giả theo hướng góp một phác họa lịch sử y tế phương Tây ở miền Bắc, làm cơ sở ban đầu cho một hành trình tìm về cội nguồn và bản thể lịch sử y tế phương Tây trên cả nước Việt Nam suốt mấy thế kỷ nay. Tôi cũng không thể không nhớ lại những gì Bùi Thị Hà đã dày công đọc, dịch tiếng Pháp, chắt chiu tư liệu và lặn lội thực tiễn nhiều nơi để thực hiện đề tài này. Cách nghiên cứu tiếp cận ấy của một tác giả trẻ rất đáng cổ vũ và khuyến khích, nhất là trong điều kiện hiện nay cả một thế giới phẳng có thể hiện diện trước mỗi người với chiếc máy tính hiện đại; việc đi lại khảo sát thực địa, đến tận nơi, nhìn tận mắt, sờ tận tay những dấu tích của lịch sử, thực sự vẫn rất cần thiết cho người nghiên cứu".

Chúng ta không thể viết lịch sử y tế phương Tây ở Việt Nam nếu thiếu những tài liệu lưu trữ gốc của chính nước Pháp và ở Đông Dương. Tác giả Bùi Thị Hà đã có nhiều nỗ lực thu thập từ các tài liệu lưu trữ không chỉ ở Hà Nội, Sài Gòn, mà còn có được những tài liệu được khai thác gần đây ở Paris, Aix-en-provence (Pháp). Tác giả cũng không bỏ qua các "tư liệu sống" của Bộ Y tế, Đại học Y Hà Nội, các cơ sở y tế... Điều này rất quan trọng, nó giúp tác giả lý giải được mối quan hệ phức tạp giữa y tế của chế độ thực dân và sự hình thành, phát triển của y tế phương Tây ở nước ta trước và sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Hy vọng, tác phẩm đầu tiên này của Bùi Thị Hà có lẽ sẽ mở ra hướng nghiên cứu đầy đủ hơn về lịch sử y tế phương Tây ở Việt Nam cận hiện đại.

TS. Bùi Thị Hà hiện đang công tác tại Viện Sử học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam

Tác giả nghiên cứu chính về Lịch sử y tế phương Tây ở Bắc kỳ thời cận đại; Lịch sử thủy nông Việt Nam thời cận đại.

TS. Bùi Thị Hà từng được trao Giải Nhất Giải thưởng Sử học Phạm Thận Duật năm 2020 với Luận án Tiến sĩ xuất sắc Y tế phương Tây ở Bắc Kỳ từ năm 1873 đến năm 1945.