Đẩy mạnh bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc trong bối cảnh hiện nay

Nhiều năm qua, hàng loạt các chính sách phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là các chính sách, chương trình, dự án bảo tồn bản sắc văn hóa, phát huy các giá trị văn hóa của các dân tộc thiểu số đã được ban hành và triển khai một cách rất tích cực. Thông qua các chính sách, chương trình, dự án đó, chúng ta đã thu được nhiều kết quả đáng trân trọng. Nhiều lễ hội cổ truyền được phục dựng; nhiều tập tục cổ của các tộc người được chú ý khai thác vận dụng; vai trò của già làng, trưởng bản, trưởng họ,… được phát huy; các chương trình phát thanh, truyền hình bằng tiếng của các dân tộc thiểu số được phát sóng; nhiều tài liệu tuyên truyền, cổ động bằng chữ viết của các dân tộc thiểu số được phát hành;… Những cố gắng đó đã góp phần đáng kể phát triển kinh tế - xã hội ở các vùng miền núi và dân tộc trong nhiều năm qua. Tác động của hội nhập, phát triển kinh tế thị trường, hiện nay bản sắc văn hóa, các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số đang đứng trước những thách thức lớn.

Nhiều dân tộc đứng trước nguy cơ mất ngôn ngữ

Theo PGS.TS Trần Bình, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, trong bối cảnh hiện nay, văn hóa của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam đang phát triển theo các xu hướng: (1) Cố kết cộng đồng, bảo lưu duy trì văn hóa truyền thống. Hầu hết các tộc người đều trải qua hàng ngàn năm giao tiếp văn hóa với các dân tộc anh em khác và với người Kinh, nhưng văn hóa các dân tộc thiểu số không biến mất, nó vẫn tồn tại và phát triển. Đó là nền tảng của sự cố kết trong cộng đồng của các dân tộc và ý thức tự giác tộc người thiểu số. Từ sau 1954 đến nay, dưới thể chế Xã hội chủ nghĩa, ý thức tự giác dân tộc của các dân tộc thiểu số lại càng có điều kiện phát triển mạnh mẽ hơn bao giờ hết. (2) Cùng với quá trình tộc người diễn ra gần một thế kỷ qua ở Việt Nam, quá trình hòa hợp văn hóa Việt Nam thống nhất, đang diễn ra mạnh mẽ đối với tất cả các dân tộc. Quá trình này đặc biệt có cơ hội để phát triển mạnh trong điều kiện ưu việt nhất của Chính sách dân tộc của Đảng và Nhà nước ta hiện nay. (3) Văn hóa truyền thống của nhiều dân tộc thiểu số, đặc biệt là các dân tộc có dân số ít (từ 20.000 người trở xuống) đang trong quá trình mai một (mất dần); Ngôn ngữ của một số tộc người đang bị đẩy đến nguy cơ tiêu vong. Phạm vi giao tiếp của các ngôn ngữ đó ngày càng bị thu hẹp dần, thậm chí nhiều ngôn ngữ chỉ còn được sử dụng trong gia đình.

Tình trạng của các ngôn ngữ đang có nguy cơ tiêu vong đó được chia theo các cấp độ: (1) Hầu như đã bị tiêu vong hẳn, hiện thời chúng chỉ được vài ba người còn nhớ được (Tiếng Cơ Lao Đỏ, Tống , Thuỷ, Ơ Đu và tiếng Tu Dí,…); (2) Có nguy cơ tiêu vong thật sự, hiện chỉ còn vài chục đến một vài trăm người trở xuống còn nhớ và đôi khi có sử dụng (Tiếng Pu Péo, Cơ Lao Trắng, La Ha, Nùng Vẻn, Đan Lai, Ly Hà, Tày Poọng, Mã Liềng, Kinh Cọi, Mày, Rục, Sách và tiếng A Rem,…); (3) Hiện chỉ có khoảng từ một ngàn người sử dụng trở xuống, chỉ còn được sử dụng trong gia đình và có thể không được thế hệ trẻ sử dụng nữa (Tiếng Xinh Mun, Mảng, Kháng, Cống, Si La, Phù Lá, Xá Phó và La Hủ); (4) Đang được vài ngàn đến chục ngàn người sử dụng trong giao tiếp gia đình và có xu hướng được thay thế bằng ngôn ngữ chung của vùng và Quốc ngữ (tiếng Lô Lô, Na Mẻo…); (5) Các ngôn ngữ có từ một chục đến hàng chục ngàn người đang sử dụng nhưng cũng đang trong xu thế bị hòa vào các ngôn ngữ có vị thế xã hội cao hơn (Tiếng Khơ-mú, Hà Nhì và tiếng Giáy) ;… (6) Tình trạng song ngữ, đa ngữ phổ biến trong tất cả các dân tộc thiểu số. Nhiều tộc người ngoài tiếng mẹ đẻ, họ có thể sử dụng thành thạo 2 đến 3 ngôn ngữ khác. Trong đó có tiếng Việt, tiếng Thái, tiếng Tày, tiếng Ba Na. Hiện tượng này đang gây sự bất ổn đối với sự sinh tồn tiếng mẹ đẻ của các dân tộc thiểu số.

"Hiện tượng đứt đoạn văn hóa giữa các thế hệ cha ông với con cháu hiện nay khá phổ biến ở các dân tộc thiểu số. Thực tế này do bối cảnh xã hội hiện tại quy định, song nó cũng có căn nguyên từ giáo dục gia đình, dòng họ và giáo dục cộng đồng của chính các tộc người thiểu số. Phổ biến hiện nay, con cháu các dân tộc thiểu số không biết chữ của họ, không biết đọc các sách cổ của tổ tiên họ để lại. Thanh niên Thái, không biết đọc sách viết bằng chữ Thái cổ, thanh niên Tày, Dao, Nùng, Cao Lan, Sán Chỉ… không biết đọc sách viết bằng chữ nôm Tày, nôm Dao, nôm Nùng…"- PGS.TS Trần Bình chỉ rõ.

Trong khi đó, theo PGS.TS Trần Bình, sách cổ chính là kho tàng tri thức về nhân sinh quan, vũ trụ quan, về cung cách mưu sinh, về chuẩn mực xã hội và giáo dục con người… Không tiếp xúc được các tài liệu cổ quý này, lại ít được quan tâm chỉ bảo trực tiếp, các thế hệ trẻ của các dân tộc thiểu số, dần lãng quên với văn hóa truyền thống mà cha ông họ đã gây dựng qua nhiều đời để lại.

Bảo vệ các giá trị văn hóa của các dân tộc thiểu số

Theo PGS.TS Trần Bình, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của các tộc người là một trong bốn nhiệm vụ then chốt của thời kỳ hội nhập, phát triển kinh tế thị trường theo định hướng Xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. Muốn thực hiện tốt nhiệm vụ then chốt đó cần phải có sự hiểu biết, tham gia của mọi người dân, phải có đầy đủ các lực lượng vật chất (thời gian, tiền bạc,...), có cơ chế chính sách thích hợp, và bắt buộc phải có đội ngũ nghiên cứu, quản lý, thực thi các chính sách văn hóa có chất lượng cao.

Trong tình hình hiện nay, bảo tồn và phát triển văn hóa của các dân tộc thiểu số vừa là yêu cầu cấp bách, vừa là biện pháp hữu hiệu để hỗ trợ, bảo vệ các dân tộc thiểu số. Cần phải có chính sách tác động trên cơ sở giữ gìn bản sắc văn hoá, bảo vệ các giá trị văn hóa của các dân tộc thiểu số, duy trì sự đa dạng văn hóa Việt Nam.

PGS.TS Trần Bình cho rằng, trước mắt cần đẩy mạnh giao lưu văn hóa, đồng thời với phát triển kinh tế - xã hội ở các vùng miền núi, ổn định và cải thiện đời sống, xóa nghèo, phát triển giáo dục nâng cao dân trí... đối với các dân tộc thiểu số. Tăng cường nghiên cứu, tìm hiểu về các dân tộc thiểu số, cũng như văn hóa của họ, xúc tiến nhanh việc phổ biến các giá trị văn hóa của các dân tộc thiểu số, nhằm tăng cường hiểu biết lẫn nhau giữa các dân tộc, tạo điều kiện cho mọi công dân có điều kiện hiểu biết đầy đủ về văn hóa của các dân tộc ở Việt Nam. Chính sách của Đảng, Nhà nước, các dự án phát triển liên quan đến các dân tộc thiểu số, nhất thiết phải nghiên cứu thấu đáo văn hóa tộc người, phải vận dụng, khai thác và thực hiện trên cơ sở các giá trị văn hóa của họ....

Bên cạnh đó, cần tăng cường việc đào tạo, bồi dưỡng, phát triển đội ngũ trí thức các dân tộc thiểu số. Không ai hiểu dân tộc họ bằng chính họ, và chính họ là những nhân tố quan trọng trong việc thừa kế và phát triển văn hóa của dân tộc mình vào cộng cuộc phát triển hiện nay. Khuyến khích các thế hệ trẻ các dân tộc thiểu số học tập, và sử dụng thành thạo tiếng mẹ đẻ và chữ viết của dân tộc mình, để họ khai thác vận dụng kho tàng tri thức cổ truyền của tổ tiên họ để lại...

Tăng cường phát hiện, bồi dưỡng, tổ chức lực lượng sáng tác, sưu tầm, nghiên cứu văn hoá, văn học, nghệ thuật là người các dân tộc thiếu số. Cùng với tăng cường công tác chăm lo bảo vệ giống nòi, cần đầu tư nghiên cứu một cách có hệ thống để bảo tồn và phát triển văn hóa của các dân tộc thiểu số, làm cơ sở cho việc giải quyết tốt mối quan hệ giữa văn hóa và phát triển ở các dân tộc thiểu số trong giai đoạn phát triển theo hướng hội nhập quốc gia, quốc tế, công nghiệp hóa và hiện đại hóa hiện nay- PGS.TS Trần Bình chia sẻ./.