Độc đáo Lễ ban quạt thời Lê tại Hoàng thành Thăng Long

Độc đáo lễ ban quạt thời Lê

Đây là lần đầu tiên Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội tái hiện nghi lễ này, nằm trong chương trình Tết Đoan Ngọ xưa và nay năm 2022 nhằm tôn vinh truyền thống văn hóa của dân tộc, phát huy giá trị văn hóa cung đình của khu di sản Hoàng thành Thăng Long, với mong muốn mang đến cho du khách những sản phẩm du lịch đặc sắc, đậm dấu ấn văn hóa truyền thống.

Nghi lễ ban quạt do các thành viên Hội Di sản văn hóa Thăng Long - Hà Nội và Công ty cổ phần Ỷ Vân Hiên - một công ty của các bạn trẻ kinh doanh cổ trang - thực hiện. Những người tham gia đều vận trang phục cung đình xưa, được thực hành các nghi thức và được đón nhận quạt vua ban

Trong cung đình, dưới thời Lê, vào dịp Tết Đoan Ngọ (ngày 5/5 âm lịch, dân gian gọi là ngày giết sâu bọ) vua và triều đình tổ chức nghi lễ cúng tế tổ tiên, lễ thường triều và ban yến, ban quạt cho các quan.

GS sử học Lê Văn Lan từng dẫn chứng trong sử sách để khẳng định: Trong cung đình, dưới thời Lê, vua và triều đình long trọng tổ chức nghi lễ cúng tế tổ tiên, lễ thường triều và ban yến, ban quạt cho các quan thể hiện quyền uy của bậc thiên tử và mang giá trị nhân văn sâu sắc. Các nghi thức tế lễ được tổ chức ở Thái Miếu và điện Chí Kính.

Ngày Tết Đoan Ngọ có một nghi lễ đặc biệt là lễ ban quạt. Nhà vua tiến hành ban quạt cho các quan. Lễ ban quạt cho các quan được tổ chức thể hiện quyền uy của bậc thiên tử. Để chuẩn bị cho nghi lễ này, triều đình giao cho bộ Hộ cấp phát tiền công để chuẩn bị quạt ban trong ngày Tết Đoan Ngọ.

Làng Đào Xá thuộc tổng Ngọc Cục, huyện Đường An, phủ Thượng Hồng, trấn Hải Dương xưa (nay là làng Đào Quạt, xã Bãi Sậy, huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên) được giao trọng trách làm quạt để vua ban. Quạt sau khi làm xong được đệ tiến vào Văn Miếu, Vũ Miếu và vua sai ban cho Hoàng thân, Vương thân, quan văn võ đang tại chức, binh doanh các cơ, đội thuộc Bộ.

Trong thời tiết nóng bức của ngày Tết Đoan Ngọ, nghi thức ban quạt là sự thể hiện sự quan tâm đặc biệt của nhà vua giành cho các quan. Ân điển ban quạt của nhà vua còn ý nghĩa sâu sắc là ban “phúc lành, sức khỏe, bình an”.

Ngoài những nét đặc sắc về nghi lễ cung đình, trong dân gian, ngày Tết Đoan Ngọ cũng có những phong tục hết sức độc đáo như tục “giết sâu bọ”, hái lá làm thuốc nam, đeo bùa ngũ sắc.... Vào đầu thế kỷ XX, có một con phố nhỏ của Hà Nội chuyên làm những chiếc bùa ngũ sắc vào dịp Tết Đoan Ngọ - đó là phố Hàng Mụn. Đây là một phố của dân nghèo, cuộc sống trông vào buôn bán vặt trong chợ và khâu vá, may thuê cho các cửa hàng may.

Phát huy giá trị lịch sử, văn hóa

Để tạo ra các sản phẩm du lịch đặc sắc mang tính truyền thống đến với du khách, năm nay, lần đầu tiên trong chương trình “Tết Đoan Ngọ xưa và nay”, Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long - Hà Nội tái hiện không gian nghi lễ ban quạt trong Cung đình. Các diễn viên quần chúng đóng vai “bách quan” tề tựu đông đủ trước điện Kính Thiên, thực hành các nghi lễ và nhận quạt “vua ban” tạo nên một khung cảnh hết sức đẹp mắt.

Năm nay, Ban tổ chức còn trưng bày chiếc quạt mang tính chất cung đình có kích thước 2,4m đề bài thơ của vua Lê Hiến Tông viết trên quạt năm 1503; trưng bày một số quạt dành cho vua, hoàng hậu và quan được phỏng dựng.

Không gian trưng bày còn giới thiệu với du khách còn được tìm hiểu những phong tục độc đáo của ngày Tết Đoan Ngọ như tục “giết sâu bọ”, tục đeo bùa ngũ sắc thông qua những chiếc bùa ngũ sắc, tục hái thuốc nam, trưng bày quạt trong đời sống xưa và nay... Trong dịp này, công chúng được nghe Giáo sư Sử học Lê Văn Lan, Nghệ nhân ẩm thực Phạm Thị Ánh Tuyết… trò chuyện những phong tục xưa, mâm cỗ xưa trong ngày Tết Đoan Ngọ.

Ông Christian Manhart, Trưởng Đại diện UNESCO tại Việt Nam đánh giá cao sáng kiến tổ chức hoạt động Tết Đoan Ngọ tại Di tích Hoàng thành Thăng Long bởi đây là một trong những ngày lễ quan trọng của người Việt, mang nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc Việt Nam.

Theo GS Nguyễn Quang Ngọc, Giám đốc Trung tâm Hà Nội học và phát triển Thủ đô, nguồn gốc ngày Tết Đoan Ngọ ở Trung Quốc, Triều Tiên, Hàn Quốc, Nhật Bản và Việt Nam rất khác nhau. Ngày Tết Đoan Ngọ trong các triều đại phong kiến, trong cung đình và dân gian cũng có những nghi thức và phong tục khác nhau. Ông đánh giá trưng bày tại Hoàng thành Thăng Long đã giới thiệu đến công chúng sự kết hợp hài hòa văn hóa cung đình và văn hóa dân gian.

Ông Nguyễn Thanh Quang, giám đốc Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội, cho biết sau lần đầu tái hiện nghi thức ban quạt này, chương trình Tết Đoan Ngọ sẽ trở thành một sự kiện được tổ chức thường niên tại khu di sản Hoàng thành Thăng Long, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị phong tục tập quán cổ truyền, đặc biệt giáo dục cho thế hệ trẻ thêm hiểu, yêu văn hóa dân tộc Việt Nam.

Gần đây, Hoàng thành Thăng Long xây dựng tour đêm, tái hiện khung cảnh cung đình xưa, các lễ dâng trà của cung nữ trong cung đình, kết hợp với tham quan các di tích khảo cổ rất hấp dẫn du khách. Di tích Nhà tù Hỏa Lò cũng đạt được thành công lớn khi sân khấu hóa, tái hiện những câu chuyện lịch sử bằng hoạt cảnh. Các chương trình nghệ thuật tái hiện văn hóa, phong tục xưa được kỳ vọng sẽ biến Hoàng thành Thăng Long thành điểm đến hấp dẫn du khách trong nước và quốc tế./.