Mùa đông lên thượng ngàn ăn cơm mới của đồng bào Bru-Vân Kiều

Nếp than - đặc sản bị thất truyền bao đời nay đã tìm lại được

Cách thành phố Đồng Hới (tỉnh Quảng Bình) khoảng chừng 50km, nhưng đường lên Ngân Thuỷ không ít đèo dốc quanh co. Đặc biệt những ngày mùa đông để lên được nơi đây cũng không phải dễ dàng vì mưa gió, đường trơn… nên phải mất gần một tiếng đồng hồ đi ô tô thì mới tới được trung tâm xã.

Trước đây, đồng bào Bru-Vân Kiều ở xã Ngân Thủy (Lệ Thủy) thường sống du canh, du cư khắp núi rừng Trường Sơn, với hình thức chặt, đốt, cốt trỉa. Trong hành trình vất vả ấy, người Bru-Vân Kiều luôn mang theo một loại giống lúa nếp quý, gọi là Nếp Than, phù hợp với khí hậu, thổ nhưỡng vùng rừng. Lúa có hạt gạo màu đen, chắc mẩy, thơm dẻo vô cùng.

Qua bao thăng trầm của cuộc sống, cho đến khi người Bru-Vân Kiều được Nhà nước vận động sống định canh định cư, được cấp những giống lúa mới có năng suất cao hơn và do còn lại ít đất canh tác nên họ đã để thất truyền giống lúa nếp than bản địa quý hiếm này.

"Giống lúa nếp than ngon, quý bởi nó có hạt chắc mẩy, dẻo, thơm lắm. Với hạt nếp than, người Bru-Vân Kiều "hôông" lên ăn kèm muối đâm nhuyễn với ớt rừng xanh, có thể ăn từ ngày này qua tháng khác vẫn không ngán, vẫn thấy ngon. Hàng chục năm không được ăn xôi "hôông" từ hạt nếp than, nhưng miềng vẫn không thể nào quên được cái vị của nó", ông Hồ Minh Vừa, Trưởng bản Còi Đá nói.

Năm 2017, ông Nguyễn Hữu Hán, Trưởng phòng Dân tộc được huyện Lệ Thủy luân chuyển lên làm Bí thư Đảng ủy xã Ngân Thủy. Sau nhiều lần tiếp xúc với các già làng, trưởng bản người Bru-Vân Kiều ở xã, ông Hán nghe họ kể nhiều về giống lúa nếp than quý hiếm bị thất truyền.

Vốn là một kỹ sư nông lâm, cùng trăn trở làm sao tạo ra được một sản phẩm nông nghiệp sạch, phục vụ du lịch và nâng cao thu nhập cho bà con, ông Hán cùng những cán bộ nông lâm ở xã Ngân Thủy đã quyết tâm tìm lại giống lúa nếp quý đã bị thất truyền này.

Sau một thời gian nghiên cứu tìm tòi, lại may mắn có một người bạn học từ thời sinh viên đang công tác ở huyện A Lưới (tỉnh Thừa Thiên-Huế), ông Hán biết được đồng bào Pa Cô, Tà Ôi ở đây vẫn đang lưu giữ được giống lúa nếp than quý này, ông Hán đã cất công vào A Lưới để tìm hiểu. Trở về từ A Lưới, ông Hán mang theo một nắm hạt giống lúa nếp than xin được của người Pa Cô ở xã A Roàng.

Từ những hạt nếp giống mang về, ông Hán và các cán bộ nông lâm ở xã Ngân Thủy đã gieo thử nghiệm trong những chiếc chậu bằng nhựa. Tròn 130 ngày cần mẫn chăm sóc, theo dõi, từ những hạt giống, cây nếp nảy mầm, đẻ nhánh, ngậm sữa và cho những bông nếp đầy hạt đen tuyền trĩu nặng.

Thành quả bước đầu đó đã làm ông Hán và các cộng sự mừng rơi nước mắt. Bao nhiêu năm thất lạc, giống nếp than vẫn thích nghi tốt với khí hậu và thổ nhưỡng ở địa bàn miền núi xã Ngân Thủy.

Thành công từ việc thử nghiệm trong chậu nhựa, vụ đông-xuân năm 2018, ông Hán quyết định vào lại A Lưới mua giống nếp than về sản xuất thử nghiệm trên 3 sào ruộng ở 3 bản Đá Còi, Rào Đá và Khe Giữa.

Tiếp tục gặt hái được thành công, vụ hè-thu năm 2018, xã Ngân Thủy quyết định nhân rộng lên 2ha. Vậy là sau mấy chục năm vắng bóng, hạt nếp than thực sự trở lại và hồi sinh trên mảnh đất quê hương của người Bru-Vân Kiều ở xã Ngân Thủy.

Ông Hán chia sẻ: "Nếp than ở Ngân Thủy được bà con canh tác theo cách hữu cơ, không bón phân hóa học, không thuốc trừ sâu nên sản phẩm hoàn toàn sạch. Vì vậy, mặc dù năng suất không cao lắm (trên 30 tạ/ha), nhưng chất lượng dẻo thơm, sạch, giàu chất dinh dưỡng nên giá trị sản phẩm mang lại khá cao. Hiện nếp than được bà con bán với giá 50 nghìn đồng/kg, cao gấp nhiều lần so với các loại nếp khác. Trong vụ đông - xuân năm 2019-2020, xã Ngân Thủy đang kiến nghị với huyện Lệ Thủy để tăng diện tích lên 5-6ha; đồng thời xây dựng nếp than thành sản phẩm OCOP để phục vụ nhu cầu tiêu thụ ở địa phương mà còn bán đi các nơi khác".

Và phục dựng lễ hội mừng cơm mới

Cùng với việc tìm lại được giống nếp than quý hiếm bị thất truyền, năm 2019, được sự hỗ trợ của Sở Văn hóa và Thể thao (VH-TH), đồng bào Bru-Vân Kiều ở xã Ngân Thủy đã phục dựng thành công lễ hội mừng cơm mới. Già làng Hồ Thầm ở xã Ngân Thủy bảo rằng, đây là 2 điều mà ông cũng như người Bru-Vân Kiều ở đây vui cái "cái bụng" nhất.

Già Thầm cho biết, mừng cơm mới là lễ hội lớn nhất trong năm của người Bru-Vân Kiều, được tổ chức vào cuối tháng 10 âm lịch hàng năm, sau mùa thu hoạch lúa xong. Lễ hội là dịp để bà con tạ ơn trời đất, cầu cho "mưa thuận, gió hòa", vụ mùa bội thu, lúa ngô đầy bồ, cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

Theo già Thầm, trước đây, ở xã Ngân Thủy, sau khi thu hoạch xong mùa lúa, bản làng nào cũng đều tổ chức lễ hội mừng cơm mới. Nhiều bản làng tổ chức lễ hội kéo dài 2 ngày 1 đêm.

Ngoài mục đích để tế thần lúa và cảm ơn các vị thần linh đã cho dân làng một mùa màng bội thu, lễ hội mừng cơm mới còn là dịp để người Bru-Vân Kiều tổ chức chơi các nhạc cụ truyền thống, hát các làn điệu dân ca, uống rượu cần và ăn các món ăn truyền thống…

Tuy nhiên, những năm gần đây, cuộc sống vật chất của người Bru-Vân Kiều tuy có khá lên nhưng lễ hội cơm mới lại ít được tổ chức và vắng bóng dần. Điều này đã làm những người Bru-Vân Kiều như già làng Hồ Thầm vô cùng lo lắng.

Lễ hội mừng cơm mới không được tổ chức, đồng nghĩa với việc những làn điệu dân ca như: o oát, sa nớt, hát chà chấp, những tiếng chiêng, tiếng khèn, tiếng sáo như: sao pi, sáo khsui, kèn amam, ta riêm, đàn achung, pư kua... không còn có dịp để cất lên. Điều này cũng đồng nghĩa với việc, những bản sắc văn hóa của người Bru-Vân Kiều sẽ dần mai một và mất đi.

"Bà con mình thấy vui cái bụng lắm! Rất cảm ơn cán bộ Hán (ông Nguyễn Hữu Hán, Bí thư Đảng ủy xã Ngân Thủy), cán bộ Sở VH-TT đã không quản ngại khó khăn tìm lại giống lúa nếp quý và tổ chức phục dựng lại lễ hội mừng cơm mới cho người Bru-Vân Kiều. Già hứa, sẽ cùng bảo ban con cháu siêng năng sản xuất và duy trì thật tốt lễ hội, để những bản sắc văn hóa của dân tộc Bru-Vân Kiều được bảo tồn mãi mãi…", già làng Hồ Thầm phấn khởi nói.