Sau 37 năm, sân khấu Chèo lại dựng vở về nữ sĩ Hồ Xuân Hương

Trong lịch sử văn học Việt Nam, Hồ Xuân Hương là một nữ sĩ cực kỳ đặc biệt. Bà không chỉ để lại cho cuộc đời một di sản thơ Nôm đồ sộ và độc đáo mà còn cất tiếng nói cho nữ quyền, cho sự bình đẳng của người phụ nữ dưới thời phong kiến. Thơ của bà không chỉ bảo vệ phụ nữ, chống lại những ngăn cản sự tiến bộ của con người mà còn là hệ ứng xử tinh thần vì một xã hội tốt đẹp. Vì lẽ đó, ngày 23/11/2021, Đại hội đồng UNESCO đã chính thức vinh danh bà là "danh nhân văn hóa tầm nhìn nhân loại".

Trên sân khấu, Hồ Xuân Hương từng được nhiều nhà hát dựng vở. Tuy nhiên, tiêu biểu hơn cả là vở chèo "Hồ Xuân Hương" được Nhà hát Chèo Việt Nam dựng năm 1987, do NSND Bùi Đắc Sừ đạo diễn, Thùy Linh - Bùi Đức Hạnh viết kịch bản.

Vở "Xuân Hương nữ sĩ" lấy mốc Hồ Xuân Hương năm 29 tuổi để tái hiện lại những thăng trầm, vinh nhục, trần ai trong cuộc đời của nữ sĩ họ Hồ. Đây là thời điểm Hồ Xuân Hương làm chủ quán thơ Cổ Nguyệt đường vang tiếng đất Thăng Long. Tài thơ của bà đã vang khắp gần xa, được nhiều tao nhân, mặc khách mến mộ. Từ quán thơ này, bà đã có dịp được giao lưu thơ phú với rất nhiều tầng lớp và thành phần… trong đó có bạn thơ Chiêu Hổ. Chiêu Hổ và Hồ Xuân Hương sau nhiều lần đối đáp thơ phú đã phải lòng nhau. Tuy nhiên, do Chiêu Hổ không dám ngỏ lời nên cuối cùng bà đã nên duyên với Tổng Cóc (Chánh tổng Nguyễn Bình Kình). Tổng Cóc là người rất yêu quý, mến mộ và trân trọng tài năng thơ phú của Hồ Xuân Hương. Nhưng cuộc hôn nhân chưa kịp "đơm hoa kết trái" thì Tổng Cóc buộc phải để Hồ Xuân Hương rời đi vì không đành lòng nhìn bà bị vùi dập, bị áp bức và chịu nhiều oan ức.

Chia tay Tổng Cóc, nữ sĩ họ Hồ trở về với Cổ Nguyệt đường tiếp tục làm thơ và dạy học. Tại đây, bà gặp lại Phủ Vĩnh Tường (Tú tài Phạm Viết Ngạn) là người bạn thơ thuở vong niên, vốn rất trân trọng và mến mộ tài thơ của bà. Ngỡ rằng gặp được người tri âm tri kỷ, cả hai sẽ có cuộc sống hạnh phúc, đoạn trường của Hồ Xuân Hương sẽ chấm dứt. Ai ngờ, cuộc đời bà lại lâm vào bi kịch khác. Do thanh liêm, chính trực mà Phủ Vĩnh Tường bị bọn quan tham vu oan, cấu kết bắt bớ rồi kết án tử. Để kêu oan cho chồng, Hồ Xuân Hương đã viết tấu kêu oan tìm đến các cửa quan để nhờ dâng lên vua nhưng tất cả đều quay lưng với bà. Duy chỉ có Tổng Cóc là người nhận lời giúp đỡ nhưng cuối cùng Phủ Vĩnh Tường vẫn bị kết án tử. Bi kịch và nỗi đau dồn dập khiến Hồ Xuân Hương thốt nên nhiều lời thơ ai oán về thân phận phụ nữ thời phong kiến.

NSND Trịnh Thúy Mùi chia sẻ, lúc đầu Sở Văn hóa và Thể thao Hải Phòng đặt hàng bà dựng lại vở chèo Hồ Xuân Hương năm 1987 theo kịch bản của Nhà hát Chèo Việt Nam. Tuy nhiên, khi nghiên cứu tài liệu, tìm đọc các sử sách viết về nữ sĩ Hồ Xuân Hương, bà nhận thấy không thể dựng lại vở này dựa theo kịch bản cũ.

"Năm 2024 khác hoàn toàn với năm 1987. Ngày nay, mọi thông tin đi vào từng ngóc ngách của đời sống. Người ta biết đã về cuộc đời và sự nghiệp của bà Hồ Xuân Hương rất rõ thông qua sách báo, truyền thông, phim ảnh, âm nhạc… nếu dựng lại bản chèo cũ thì sẽ không còn gì hấp dẫn nữa"- NSND Thúy Mùi cho biết.

Nữ đạo diễn cũng bày tỏ: "Tôi đã xem bản chèo Hồ Xuân Hương của Nhà hát Chèo Việt Nam dựng. Tôi rất thích bản chèo này nhưng bây giờ không thể dựng lại theo kiểu đó được. Tôi có trao đổi lại với bên chị Trần Thị Hoàng Mai – Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hải Phòng, quyết định đặt hàng tác giả Nguyễn Đức Minh viết một kịch bản hoàn toàn mới.

Tác giả Nguyễn Đức Minh từng có 4 năm làm nghiên cứu sinh ở Trung Quốc, rất am hiểu về chữ Hán và chữ Nôm. Nguyễn Minh Đức hiểu thơ và dịch thơ của bà Hồ Xuân Hương rất nhiều, rất hay. Ngay khi đọc kịch bản văn học mà Nguyễn Minh Đức viết, tôi đã rất tâm đắc vì có rất nhiều chất liệu văn học để chuyển thể thành chèo".

Theo NSND Trịnh Thúy Mùi, "Cuộc đời của nữ sĩ Hồ Xuân Hương rất nhiều đoạn trường, vinh nhục, thăng trầm… nhưng không thể mang hết lên sân khấu. Tôi đã quyết định gom tất cả lại thành 5 cảnh ứng với 5 giai đoạn mang tính bước ngoặt trong cuộc đời của bà Hồ Xuân Hương. Với 5 bối cảnh đó, NSND Đạt Tăng phải sáng tạo mỹ thuật làm sao để thể hiện được không gian, thời gian, nội dung ứng với từng tình huống. NSND Minh Thu cũng phải chuyển thể thành các làn điệu chèo sao cho đáp ứng được yêu cầu của kịch bản nhưng phải có màu sắc vừa lạ, vừa quen, vừa thú vị, vừa độc đáo. May mắn là những cộng sự của tôi đều rất tài năng, yêu vở chèo này tha thiết nên đã hoàn thành rất tròn trịa", NSND Thúy Mình kể thêm.

Theo NSND Thúy Mùi, vở chèo "Xuân Hương nữ sĩ" được dựng trong một thời gian kỷ lục với thời gian 2 tuần. Để hoàn thành kịp tiến độ, cả ê-kíp sáng tạo và diễn viên phải tập liên tục, quên cả thời gian. Các diễn viên đóng nhân vật chính bị "ép" học thuộc lời thoại rất dài với nhiều bài thơ Nôm khó nhớ. May mắn là các diễn viên của Đoàn Chèo Hải Phòng đều là những "lính thiện chiến", làm nghề hăng say và luôn cháy hết mình với sân khấu nên quá trình dựng vở không gặp sự cố gì.

Trong vở chèo "Xuân Hương nữ sĩ" – vai chính Hồ Xuân Hương được giao cho diễn viên Thùy Dương. Thùy Dương là gương mặt tài năng của Đoàn Chèo Hải Phòng từng đảm nhận vai O Hồng trong vở chèo "Mưa đỏ" do NSND Trịnh Thúy Mùi từng dàn dựng hồi tháng 7/2023. Để hoàn thành vai diễn này, Thùy Dương phải vượt qua rất nhiều "cửa ải" khó chưa từng thấy. Và phải mất hơn 10 ngày tập luyện, nữ diễn viên sinh năm 1984 này mới ngấm tinh thần, tư tưởng và khí phách của Hồ Xuân Hương để vừa lòng đạo diễn.

"Trong các vở trước đây, Thùy Dương thường đóng các vai chính trong chèo nhưng là dạng vai đào thương. Đào thương là thường khóc lóc sướt mướt khi buồn, khi đau khổ, khi muộn phiền. Nhưng khi đóng Hồ Xuân Hương thì không thể khóc lóc sướt mướt được. Hồ Xuân Hương buồn nhưng rất mạnh mẽ, bên ngoài lạnh lùng, bên trong ấm áp… Hồ Xuân Hương là người tinh tế, dí dỏm, sắc sảo nhưng rất nhạy cảm. Diễn làm sao ra được cái chất đó mới là khó"- NSND Trịnh Thúy Mùi chia sẻ.

Diễn viên Thùy Dương tâm sự: "Tôi thật sự rất bất ngờ khi được chọn đóng nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Trước đó, tôi có đề nghị đạo diễn Trịnh Thúy Mùi tiến hành casting nhiều ứng cử viên khác, ai mà hợp vai nhất thì chọn người đó. Với tôi, đây là vai diễn nặng ký nhất từ trước tới nay. Chưa có vở diễn nào mà tôi phải xuất hiện xuyên suốt vở, cảnh nào cũng xuất hiện và thoại rất nhiều. Vì thế, lúc đọc xong kịch bản thì tôi rất tâm đắc nhưng cũng cảm thấy cực kỳ áp lực. Tôi bị sút mất mấy cân vì lo lắng, trăn trở với vai diễn này.

May mắn là tôi được làm việc với một ê-kíp sáng tạo rất hùng hậu, có nghề và chuyên nghiệp. Đạo diễn Trịnh Thúy Mùi đã chỉ cho chúng tôi từng li từng tí một. Từ ánh mắt, nét diễn, đài từ… đến cách đi đứng. Cứ sau mỗi buổi tập, tôi lại về gọi điện trao đổi thêm với đạo diễn để tìm ra được lối diễn đắt giá nhất. Ngoài ra, các đồng nghiệp đóng cùng trong vở diễn đều là những người đã đóng chung nhiều vở nên chúng tôi phối hợp rất ăn ý".

"Điều vui nhất là tôi không chỉ thể hiện được tròn vai mà còn thoát được khỏi cái bóng quá lớn của hình tượng Hồ Xuân Hương trên sân khấu chèo trước đây, do NSND Vân Quyền thể hiện. Tôi đã thể hiện được một Hồ Xuân Hương mới, mang đậm dấu ấn cá nhân nhưng cũng tiệm cận rất gần với ngôn ngữ biểu hiện của thời đại mới. Tôi mong là các khán giả sẽ yêu quý và ủng hộ vở chèo "Xuân Hương nữ sĩ" cũng như vai diễn Hồ Xuân Hương", nghệ sĩ Thùy Dương mong mỏi./.