Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943: Bài 1 - Hội thảo cấp quốc gia bám sát những vấn đề vừa có tính lý luận vừa có tính thực tiễn

Đề cương văn hóa Việt Nam do Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Trường Chinh soạn thảo, được công bố năm 1943 là một văn kiện lịch sử vô giá, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với cách mạng, kháng chiến, chỉ ra con đường vận động, phát triển của nền văn hóa mới Việt Nam. Đây là văn kiện đặt nền móng, mở đường cho việc xây dựng lý luận văn hóa cách mạng ở Việt Nam, là ngọn cờ tập hợp, cổ vũ giới trí thức, văn nghệ sĩ nước nhà hăng hái tham gia sự nghiệp cách mạng do Đảng ta lãnh đạo. Trải qua 80 năm kể từ khi ra đời, nhiều định hướng quan trọng của Đề cương về văn hóa Việt Nam đã được Đảng ta kế thừa, bổ sung, phát triển, đặc biệt trong thời kỳ đổi mới. Cho đến nay, Đề cương văn hóa năm 1943 vẫn còn nguyên giá trị lý luận và tính thời đại sâu sắc, tiếp tục soi đường cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa trên con đường hội nhập và phát triển.

Nhằm tiếp tục phát huy giá trị lịch sử, giá trị thực tiễn to lớn của Đề cương về văn hóa Việt Nam, triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng và ý kiến kết luận của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021, vào ngày 27/3/2023, Bộ VHTTDL, Ban Tuyên giáo Trung ương, Hội đồng Lý luận Trung ương, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, chủ trì, phối hợp với Văn phòng Trung ương Đảng và các cơ quan có liên quan tổ chức Hội thảo khoa học cấp quốc gia với chủ đề "80 năm Đề cương về văn hóa Việt Nam (1943-2023) - Khởi nguồn và động lực phát triển". Thông qua các ý kiến từ chuyên gia, nhà nghiên cứu, nhà quản lý, Báo điện tử Tổ Quốc xin giới thiệu loạt bài nhằm làm rõ thêm những giá trị lịch sử cũng như đương đại của Bản Đề cương về văn hóa Việt Nam.

Trước Hội thảo quan trọng này, cũng như mở đầu cho loạt bài, Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Tạ Quang Đông đã có những chia sẻ với Báo điện tử Tổ quốc.

- Thưa Thứ trưởng, Đề cương về văn hóa Việt Nam do Tổng Bí thư Trường Chinh khởi thảo từ 80 năm trước thể hiện tầm nhìn thời đại khi Đảng xác định vai trò dẫn đường của văn hóa đối với sự nghiệp đấu tranh giành độc lập, tự do cho dân tộc. Súc tích trong khoảng 1.500 chữ nhưng văn kiện này thể hiện khá đầy đủ quan điểm của Đảng về vị trí của văn hóa đối với cuộc cách mạng giải phóng dân tộc. Xin Thứ trưởng cho biết về ý nghĩa ra đời và giá trị của Đề cương về Văn hóa Việt Nam?

Năm 1943 "Đề cương về văn hóa Việt Nam" do đồng chí Tổng Bí thư Trường Chinh khởi thảo đã đi vào lịch sử như một bản Cương lĩnh đầu tiên của Đảng về văn hóa. Thực tiễn đấu tranh cách mạng và xây dựng nền văn hóa mới ở Việt Nam 80 năm qua đã cho thấy ý nghĩa và giá trị mang tầm thời đại của văn kiện này.

Với Đề cương về văn hóa Việt Nam, lần đầu tiên Đảng ta đã trình bày rõ ràng những quan điểm cơ bản của mình về văn hóa; về vị trí của văn hóa trong tiến trình cách mạng giải phóng dân tộc; về sự tất yếu phải thực hiện cách mạng tư tưởng văn hóa sau khi cách mạng chính trị thành công và định hướng xây dựng một nền văn hóa mới Việt Nam. Cụ thể là:

- Văn hóa "bao gồm cả tư tưởng, học thuật và nghệ thuật", thuộc kiến trúc thượng tầng của xã hội; nền tảng kinh tế của một xã hội quyết định toàn bộ văn hóa của xã hội ấy.

- Đảng đã xác định văn hóa là một mặt trận đấu tranh cách mạng quan trọng, không thể thiếu trong sự nghiệp giải phóng dân tộc, và khẳng định vai trò lãnh đạo của Đảng đối với văn hóa và cách mạng văn hóa.

- Thức tỉnh và thu hút, tập hợp giới trí thức, văn nghệ sỹ Việt Nam vào sự nghiệp cứu quốc dưới ngọn cờ lãnh đạo của Đảng. Huy động sức mạnh văn hóa trong công cuộc đấu tranh giành độc lập, tự do cho dân tộc.

- Định hướng xây dựng một nền văn hóa Việt Nam mới dựa trên 3 nguyên tắc : dân tộc, khoa học, đại chúng.

- Xác định tính chất của nền văn hóa mới Việt Nam: dân tộc về hình thức và tân dân chủ về nội dung.

Tuy rất ngắn gọn trong 1.500 chữ, thế nhưng Đề cương về văn hóa Việt Nam đã thể hiện một cách sâu sắc và dễ hiểu những quan điểm của Đảng về văn hóa và cách mạng văn hóa ở Việt Nam, trên cơ sở những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lê nin.

Những quan điểm đó đã có tác dụng soi đường và định hướng tư tưởng, nhận thức, phương châm hoạt động văn hóa cho toàn thể dân tộc qua các thời kỳ lịch sử khác nhau, đóng góp vào thắng lợi chung của cuộc đấu tranh cách mạng ở Việt Nam. Vì vậy, trong bối cảnh hiện nay, những ý nghĩa và giá trị của bản "Đề cương về văn hóa Việt Nam" sẽ vẫn tiếp tục được khẳng định và phát huy.

- Thưa Thứ trưởng, trong những năm qua, chúng ta đã có những giải pháp gì nhằm kế thừa và phát huy giá trị những quan điểm lý luận của Đề cương về Văn hóa Việt Nam trong bảo vệ giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc….để từ đó tìm ra động lực phát triển văn hóa theo hướng bền vững?

Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 là một văn kiện lịch sử có giá trị đặc biệt quan trọng, đặt nền móng cho sự vận động và phát triển của nền văn hóa mới Việt Nam.

Nhận thức sâu sắc vai trò, ý nghĩa quan trọng của Đề cương về văn hóa, trong 80 năm qua, Đảng ta đã có nhiều giải pháp nhằm kế thừa và phát huy giá trị những quan điểm lý luận của Đề cương về Văn hóa Việt Nam trong bảo vệ giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, từ đó tìm ra động lực phát triển văn hóa theo hướng bền vững, điều này được thể hiện trong các văn bản chỉ đạo của Đảng, cụ thể:

Nghị quyết Trung ương năm khóa VIII (1998) về Xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc đã khẳng định, xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc là một chủ trương lớn, nhất quán của Đảng và Nhà nước Việt Nam, trong đó, yếu tố tiên tiến và bản sắc dân tộc được hòa quyện, gắn bó hữu cơ trong các yếu tố cấu thành của nền văn hóa, đảm bảo tính kế thừa và phát triển, vừa giữ gìn các giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, đồng thời đảm bảo tính mở, tiếp thu tinh hoa của văn hóa nhân loại.

Bản sắc văn hóa được thể hiện rõ trong truyền thống dân tộc, là các giá trị văn hóa tiêu biểu được trao truyền lại từ thế hệ này sang thế hệ khác, được khai thác và phát huy, tiếp tục bồi đắp, tạo nên dòng chảy văn hóa của dân tộc từ quá khứ đến hiện tại và tương lai.

Cương lĩnh năm 2011 cũng chỉ rõ: Để xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc đòi hỏi phải kế thừa và phát huy những truyền thống văn hóa tốt đẹp của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, tiếp thu những tinh hoa văn hóa nhân loại, xây dựng một xã hội dân chủ, công bằng, văn minh, vì lợi ích chân chính và phẩm giá con người.

Đặc biệt, tại Nghị quyết số 33-NQ/TW, ngày 9/6/2014, Hội nghị lần thứ 9 Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, Đảng ta đã đặc biệt nhấn mạnh đến vai trò quan trọng của nhân tố con người, trong đó quan điểm chủ đạo là: Phát triển văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa. Trong xây dựng văn hóa, trọng tâm là chăm lo xây dựng con người có nhân cách, lối sống tốt đẹp, với các đặc tính cơ bản: yêu nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, cần cù, sáng tạo.

5 quan điểm chính của Nghị quyết gồm: 1/ Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển bền vững đất nước. Văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội; 2/ Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, thống nhất trong đa dạng của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, với các đặc trưng dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học; 3/ Phát triển văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa. Trong xây dựng văn hóa, trọng tâm là chăm lo xây dựng con người có nhân cách, có lối sống tốt đẹp, với các đặc tính cơ bản: yêu nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, cần cù, sáng tạo; 4/ Xây dựng đồng bộ môi trường văn hóa, trong đó chú trọng vai trò của gia đình, cộng đồng. phát triển hài hòa giữa kinh tế và văn hóa; cần chú ý đầy đủ đến yếu tố văn hóa và con người trong phát triển kinh tế; 5/ Xây dựng và phát triển văn hóa là sự nghiệp của toàn dân do Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, nhân dân là chủ thể sáng tạo, đội ngũ trí thức giữ vai trò quan trọng.

Ngoài ra, Nghị quyết cũng đã đề ra 6 nhiệm vụ trọng tâm trong xây dựng, phát triển văn hóa, con người Việt Nam trong thời kỳ mới, đó là: Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện; xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh; xây dựng văn hóa trong chính trị và kinh tế; nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động văn hóa; phát triển công nghiệp văn hóa đi đôi với xây dựng, hoàn thiện thị trường văn hóa; chủ động hội nhập quốc tế về văn hóa, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại.

Tới Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng Cộng sản Việt Nam, Đảng ta vẫn tiếp tục khẳng định: Trong mọi hoạt động kinh tế, chính trị, xã hội đều phải đề cao nhân tố văn hóa, con người. Mọi hoạt động văn hóa, từ bảo tồn, phát huy các di sản lịch sử, văn hóa; phát triển văn học, nghệ thuật, báo chí, xuất bản đến bảo tồn, phát huy văn hóa các dân tộc thiểu số, văn hóa tôn giáo, xây dựng các thiết chế văn hóa…đều phải phục vụ thiết thực sự nghiệp xây dựng, phát triển văn hóa, con người.

Vấn đề văn hóa, con người giữ vai trò cơ bản, quan trọng, cũng đã được thể hiện ở nhiều nội dung trong Văn kiện Đại hội lần thứ XIII của Đảng. Có thể thấy rằng, trước đòi hỏi từ thực tiễn đất nước, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã phát triển lý luận, nâng tầm quan điểm chỉ đạo khi xác định xây dựng và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam trong mối quan hệ thống nhất, biện chứng, tạo nền tảng vững chắc, động lực mạnh mẽ thúc đẩy đất nước phát triển nhanh, bền vững.

Với những định hướng nói trên, việc xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc đã đạt được nhiều kết quả quan trọng như: Ban hành được một hệ thống các văn bản pháp lý trong lĩnh vực văn hóa; Công nhận và xếp hạng trên 40.000 di tích văn hóa, trong đó có 3.491 di tích cấp quốc gia, 105 di tích quốc gia đặc biệt, 8 di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới và 12 di sản văn hóa phi vật thể, 7 di sản được UNESCO công nhận.

Tổ chức các sự kiện văn hóa, lễ hội trong và ngoài nước, trong đó có các lễ hội, liên hoan nghệ thuật truyền thống của các dân tộc thiểu số. Mở rộng, đổi mới nội dung và hình thức trình bày cho hệ thống bảo tàng nhằm thực hiện tốt công tác giáo dục truyền thống, nâng cao giá trị văn hóa, khoa học cho người dân. Xây dựng các thiết chế văn hóa rộng khắp từ trung ương tới cấp xã, đồng thời từng bước hiện đại hóa như hệ thống thư viện, trung tâm văn hóa, nhà văn hóa... Tích cực tuyên truyền để người dân nhận thức được vai trò của gia đình, nhà trường và xã hội trong xây dựng con người mới, xây dựng gia đình hạnh phúc, và môi trường văn hóa lành mạnh.

Đầu tư cho sự nghiệp văn hóa, đồng thời xây dựng đội ngũ cán bộ làm công tác văn hóa ngày càng lớn mạnh, bao gồm cả văn hóa quần chúng, nghệ nhân và văn hóa đỉnh cao. Đưa phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa từng bước đi vào chiều sâu, tạo sự chuyển biến tích cực về tư tưởng, đạo đức, lối sống cho các tầng lớp nhân dân; Xây dựng và phát triển rộng khắp hệ thống thông tin, báo chí, xuất bản với nhiều loại hình báo chí nhằm đáp ứng nhu cầu về thông tin cho người dân, góp phần rút ngắn sự chênh lệch giữa các vùng miền về hưởng thụ văn hóa. Ngoài ra, các lĩnh vực về quyền tác giả, các quyền liên quan, lĩnh vực công nghiệp văn hóa, hợp tác quốc tế về văn hóa đều được đặc biệt chú trọng phát triển.

Đặc biệt là trong bối cảnh công nghệ thông tin, internet và mạng xã hội phát triển mạnh mẽ hiện nay, vấn đề bảo vệ, gìn giữ văn hóa truyền thống, đấu tranh chống lại các sản phẩm phi văn hóa, các thông tin sai trái, thù địch được Đảng và nước ta hết sức quan tâm.

Có thể nói, những tư tưởng, quan điểm mang tính định hướng được đề cập trong Đề cương về văn hóa Việt Nam đã được Đảng ta không ngừng đổi mới và hoàn thiện nhằm bám sát vào tình hình thực tiễn phát triển của đất nước. Đây là những căn cứ lý luận quan trọng cho việc xây dựng, phát triển nền văn hóa dân tộc; cũng như khơi dậy và phát huy mạnh mẽ giá trị văn hóa truyền thống và sức mạnh con người Việt Nam.

- Chỉ còn ít ngày nữa Hội thảo sẽ diễn ra, Thứ trưởng kỳ vọng gì tại Hội thảo lần này? Hiện công tác chuẩn bị cho Hội thảo đang được triển khai như thế nào thưa Thứ trưởng?

Tôi mong rằng trong Hội thảo lần này, các nhà quản lý, nhà khoa học, văn nghệ sỹ và những người làm công tác văn hóa nghệ thuật sẽ có những nghiên cứu mới, bổ sung làm rõ những những giá trị to lớn và tầm ảnh hưởng của "Đề cương về văn hóa Việt Nam" trong 80 năm qua; đặc biệt là quá trình vận dụng, phát huy giá trị của văn kiện này trong thực tiễn xây dựng và phát triển văn hóa, con người hiện nay.

Trên cơ sở đó, các nhà nghiên cứu và các nhà quản lý văn hóa sẽ cùng nhau trao đổi, đề xuất những giải pháp, những sáng kiến để phát triển, chấn hưng văn hóa Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong thời gian tới.

Hiện nay, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đang phối hợp với các bên liên quan, chỉ đạo các đơn vị trong ban tổ chức chuẩn bị nội dung của Hội thảo bám sát những vấn đề vừa có tính lý luận vừa có tính thực tiễn đúc rút từ những bài học kinh nghiệm vận dụng "Đề cương về văn hóa Việt Nam" qua các giai đoạn lịch sử khác nhau.

Hội thảo sẽ bố trí thời gian để tập trung thảo luận những vấn đề cấp thiết, những vấn đề mới trong quan điểm, đường lối văn hóa của Đảng và Nhà nước hiện nay. Bên cạnh hoạt động chính của Hội thảo, Ban tổ chức cũng chuẩn bị tổ chức Triển lãm ảnh "Kỷ niệm 80 năm Đề cương về văn hóa Việt Nam (1943-2023)" và một số sự kiện văn hóa nghệ thuật khác, để khách mời và nhân dân tham quan, tìm hiểu về ý nghĩa và giá trị của văn kiện "Đề cương văn hóa Việt Nam" từ khi ra đời cho đến nay.

Ngoài ra, Ban tổ chức cũng đã đảm bảo điều kiện thuận lợi nhất để các cơ quan thông tấn, báo chí đến đưa tin, truyền thông về sự kiện Hội thảo; và các đại biểu của các Bộ ngành, địa phương, tổ chức chính trị, xã hội, nghề nghiệp, các tác giả đến tham dự sự kiện này.

Xin cảm ơn Thứ trưởng!