Giám tuyển nghệ thuật Việt Nam còn nhiều thách thức

Người kết nối

Là một trong số ít nghệ sĩ đầu tiên ở nước ta thành công với vai trò giám tuyển, tham gia vào nhiều dự án nghệ thuật trên thế giới, giám tuyển độc lập, nghệ sĩ Trần Lương cho biết: Ngành giám tuyển đã âm thầm hoạt động ở Việt Nam được gần 30 năm, đóng góp nhiều mặt cho phát triển nghệ thuật như tư vấn, giáo dục, tổ chức, kết nối… và đưa nghệ thuật Việt Nam, đặc biệt nghệ thuật thị giác ra thế giới. Họ là những người xây dựng ý tưởng và tuyển chọn tác phẩm để cấu trúc thành một triển lãm hay sự kiện nghệ thuật.

Cũng theo nghệ sĩ Trần Lương, giám tuyển nghệ thuật được chia làm 3 cấp độ. Loại thứ nhất là giám tuyển kiểu truyền thống, họ chỉ làm các công việc lựa chọn, chắp nối, xâu chuỗi các tác phẩm đơn lẻ thành một câu chuyện có chủ đề và cấu trúc thành một triển lãm theo đặt hàng. Loại thứ hai, giám tuyển không chờ đặt hàng mà họ chủ động nghiên cứu các vấn đề lịch sử, chính trị, xã hội…, nghiên cứu các nhóm đối tượng, các cộng đồng nghệ thuật để tạo ra một định hướng và tuyển lựa những tác phẩm nghệ thuật phù hợp cho một show nghệ thuật.

Loại thứ ba, là những giám tuyển có tuổi nghề và nhiều kinh nghiệm, họ có tri thức uyên bác và tầm nhìn rộng. Sự kiện họ tổ chức không chỉ có quy mô lớn mà còn mang tới những thông điệp sâu sắc. Điều khác biệt là giám tuyển cấp độ này không chỉ lựa chọn những tác phẩm có sẵn mà còn đặt hàng tác phẩm. Lúc đó, giám tuyển có thể trở thành người tư vấn cho nghệ sĩ, hỗ trợ nghệ sĩ khả thi hóa thông điệp và cấu trúc phù hợp của tác phẩm, để xâu chuỗi thành một bộ phận trong tổng quan chung của cả triển lãm…

Thực hiện giám tuyển nhiều bộ sưu tập, dự án nghệ thuật trong nước, Giảng viên Khoa Các khoa học liên ngành, Đại học Quốc gia Hà Nội, nghệ sĩ Nguyễn Thế Sơn cho biết: Ở các thiết chế văn hóa chuyên nghiệp trên thế giới, không có một triển lãm nào là không có giám tuyển, họ rất coi trọng công việc này. Công việc giám tuyển nghệ thuật được hiểu là người chăm sóc, diễn giải bộ sưu tập nghệ thuật và tạo ra câu chuyện cho triển lãm. Nhưng để làm được việc đó, giám tuyển phải có kiến thức chuyên môn, kinh nghiệm cá nhân và sự thực hành nghệ thuật. Người làm giám tuyển phải rất hiểu nghệ sĩ, hiểu nghệ thuật, có khả năng kết nối nhiều lĩnh vực như cơ quan quản lý, nhà tổ chức, truyền thông, bảo tàng...

"Từ đó, có thể khẳng định, giám tuyển nghệ thuật là người tạo ra sự kết nối giữa các tác phẩm nghệ thuật với nhau, qua đó, tạo ra một bộ sưu tập có giá trị hơn nhiều so với sự kết hợp tự thân rời rạc của từng tác phẩm. Giám tuyển nghệ thuật còn là kết nối ý nghĩa, giá trị và vẻ đẹp của các tác phẩm nghệ thuật với công chúng. Và "giám tuyển nghệ thuật" hiện nay không chỉ bao gồm tranh hay các tác phẩm nghệ thuật mà còn thuộc nhiều lĩnh vực nghệ thuật khác như kiến trúc, điện ảnh… Tuy nhiên, ở Việt Nam, công việc này chưa có cái nhìn cụ thể, tầm quan trọng của người đứng ra dẫn dắt một cuộc triển lãm chưa được đề cao" – nghệ sĩ Nguyễn Thế Sơn nói.

Vẫn còn tự phát, manh mún

Dù đóng vai trò quan trọng trong phát triển nghệ thuật Việt Nam, nhưng sau gần 30 năm phát triển, dấu ấn của nghề giám tuyển nghệ thuật vẫn còn khá nhạt nhòa trong xã hội.

Lý giải về vấn đề này, Giám đốc nghệ thuật Heritage Space, giám tuyển Nguyễn Anh Tuấn cho biết: "Việc nhìn nhận giám tuyển nghệ thuật như một vị trí có khả năng tạo ra những kết nối giữa nghệ thuật với xã hội, định vị thẩm mỹ cho nghệ sĩ, cho tác phẩm, tạo ra một hệ thống nhận thức về giá trị văn hóa nghệ thuật cho cộng đồng vẫn chưa xuất hiện trong môi trường Việt Nam.

Bởi đến nay, chúng ta chưa có sự đồng bộ từ chính sách về văn hóa hay vị trí công việc giám tuyển ở trong Nhà nước. Nên cá nhân những người giám tuyển như chúng tôi chỉ làm độc lập, tự phát, chủ yếu làm việc với các tổ chức tư nhân chưa có sự kết nối đồng bộ với Nhà nước để cùng nhau phát triển nghệ thuật đương đại nói riêng, nghệ thuật Việt Nam nói chung. Tôi cho rằng, đây là một sự rất lãng phí về nguồn nhân lực. Vì chúng tôi thường xuyên được các tổ chức nước ngoài đến hỏi thông tin và mời tham gia dự án nghệ thuật tổ chức ở nước ngoài. Họ cũng khai thác được năng lực của chúng tôi nhưng mà những kỹ năng đó lại không được dùng nhiều để đóng góp vào phát triển nghệ thuật cho quê hương mình đang sống".

Theo nghệ sĩ Nguyễn Thế Sơn, sở dĩ nghề giám tuyển còn mập mờ trong tâm trí nhiều người là bởi nghệ thuật đương đại - nơi vai trò của giám tuyển thể hiện rõ nét - vẫn chưa phát triển mạnh mẽ. Phần lớn công chúng chỉ biết đến các sự kiện nghệ thuật mang tính truyền thống.

Bên cạnh đó, khác với các nước trên thế giới, đến nay Việt Nam vẫn chưa có cơ sở nào đào tạo giám tuyển chuyên nghiệp. Đây là nguyên do thứ hai khiến nghề giám tuyển nghệ thuật chưa có một vị trí xứng tầm. Phần lớn giám tuyển nghệ thuật nước ta là những nghệ sĩ thực hành, sau một thời gian rẽ ngang làm giám tuyển vì muốn phụ giúp đồng nghiệp hay thực hiện chính những bộ sưu tập của mình. Bởi đã có hiện tượng các họa sĩ muốn làm triển lãm nhưng không biết đứng ra xin giấy phép, cách tổ chức, sắp đặt và truyền thông như thế nào. Trong khi đó, giám tuyển nghệ thuật nổi tiếng trên thế giới gần như không có ai xuất thân từ nghệ sĩ thực hành.

Đồng quan điểm trên, nghệ sĩ Trần Lương cho rằng: Nhìn chung ngành giám tuyển nghệ thuật ở Việt Nam vẫn phát triển tự phát, manh mún, vẫn chưa được nhìn nhận đúng vai trò như một ngành nghề thực thụ. Danh xưng "giám tuyển" thường chỉ xuất hiện trong các không gian nghệ thuật tư nhân, các triển lãm mang tính thương mại mà chưa hề xuất hiện trong danh mục nghề nghiệp cũng như không có tên chính thức trong các đơn vị nghệ thuật công lập.

"Điều đáng buồn nhất là chúng ta đã có giám tuyển tầm quốc tế nhưng đó chỉ là những cá nhân, nhỏ lẻ mà thiếu đi một nền tảng vững chắc. Nên dẫn đến việc giám tuyển nghệ thuật có quốc tịch Việt Nam xuất hiện ở những show tầm cỡ thế giới là khá hiếm. Nếu so với mặt bằng khu vực ASEAN thì giám tuyển Việt Nam đứng sau hầu hết các quốc gia, ngang với Campuchia và chỉ hơn Lào và Myanmar" - nghệ sĩ Trần Lương nói./.