Lấy cái đẹp dẹp cái xấu, ngăn chặn biến tướng trong thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu

Sức sống của di sản ngày càng được lan tỏa

Trong đời sống tâm linh của người Việt, Thực hành tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ là một di sản có giá trị văn hóa, tinh thần vô giá. Từ thế kỷ XVI, di sản này trở thành một sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng có ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã hội và tâm thức người Việt.

Năm 2016, di sản Thực hành tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt được UNESCO ghi danh trong Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Sau dấu mốc quan trọng này, cơ quan quản lý Nhà nước và cộng đồng đã có nhiều hoạt động nhằm bảo tồn, phát huy giá trị di sản.

Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách để quản lý các lễ hội, di sản văn hoá, đồng thời có nhiều biện pháp bảo vệ và phát huy giá trị của di sản trong đời sống đương đại, trong đó có việc tổ chức nghiên cứu khoa học; thực hành và trình diễn di sản; các chương trình giảng dạy; tôn vinh, công nhận danh hiệu cho các nghệ nhân, các thủ nhang, đồng đền tiêu biểu.

Các hoạt động đó phản ánh cam kết của Nhà nước, cộng đồng nhằm bảo vệ di sản, đảm bảo tính khả thi trong việc thực hành di sản, tránh việc tạo nên những biến tướng, sai lệch, đặc biệt là đẩy lùi thực trạng thương mại hóa các nghi lễ liên quan đến những giá trị bản sắc, truyền thống của di sản.

Theo các nhà nghiên cứu, nếu trước đây tín đồ của Tín ngưỡng Thờ Mẫu đa phần xuất thân từ nông dân, người buôn bán nhỏ, thợ thủ công thì thời gian gần đây, sức sống của di sản ngày càng được lan tỏa. Với đội ngũ các thanh đồng và tín đồ không ngừng mở rộng, sang cả công nhân, doanh nhân, trí thức, văn nghệ sĩ, cán bộ Nhà nước… đồng thời thu hút cả những người trẻ tuổi, là học sinh, sinh viên đại học. Tuy nhiên, số lượng tăng lên không đồng nghĩa với chất lượng được đảm bảo. Một số đồng thầy lợi dụng lòng tin của tín chủ để hăm dọa, trục lợi, gây tâm lý lo sợ, hoang mang, ảnh hưởng tới sức khỏe, cuộc sống, sinh hoạt của người dân, làm mất đoàn kết trong gia đình, xã hội... Bên cạnh đó là việc không hiểu đúng giá trị đã dẫn đến thực hành sai lề lối của di sản.

Nhiều lần, Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đã có văn bản đề nghị các địa phương nghiêm túc thanh tra, kiểm tra đồng thời chấn chỉnh những hoạt động diễn xướng hầu đồng không đúng bản chất và không gian thực hành của di sản; xâm phạm tập tục, kiêng kỵ và làm sai lệch giá trị của di sản văn hóa phi vật thể, không đúng tinh thần Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO và Luật Di sản văn hóa của Việt Nam... Gần đây nhất, Liên hoan hát văn, hát chầu văn tỉnh Bắc Ninh lần thứ II - năm 2024 tổ chức tại đền thờ Lý Thường Kiệt lại biểu diễn Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt trên sân khấu hay tại đền Cửu Thiên Huyền Nữ (Hưng Yên) thực hành sai lề lối, phép tắc khi quay lưng về phía ban công đồng và nhân danh Thánh Mẫu để phán truyền...

Đau đáu với bảo tồn đúng giá trị Tín ngưỡng

Đau đáu với việc bảo tồn, phát huy di sản theo đúng nguyên gốc, chuẩn mực, Nghệ nhân ưu tú (NNƯT) Nguyễn Thị Thìn - Chủ tịch Hội đồng bảo trợ UNESCO, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa tín ngưỡng dân gian Việt Nam chia sẻ: "Chỉ khi chúng ta hiểu đúng mới thực hành đúng, góp phần lan tỏa và phát triển di sản tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt trong đời sống đương đại”.

Là thủ nhang đền Thủy Trung Tiên - ngôi đền cổ hơn 1.000 năm tuổi nằm trong quần thể di tích đền Quán Thánh, chùa Trấn Quốc (Hà Nội), cũng là người thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ hơn 60 năm qua, NNƯT Nguyễn Thị Thìn hiểu được giá trị của bảo tồn, truyền dạy cho thế hệ trẻ hiểu đúng về di sản này. Vì thế, bà mong muốn ngôi đền Thủy Trung Tiên trở thành điểm sinh hoạt văn hóa tâm linh chuẩn mực.

“Gia đình tôi nhiều người thực hành Đạo Mẫu từ hàng chục năm qua. Bản thân tham gia các hoạt động của Viện nghiên cứu Văn hóa tín ngưỡng dân gian Việt Nam, tôi hiểu được giá trị của việc bảo vệ, giới thiệu di tích đến với du khách cũng như trách nhiệm bảo tồn, truyền dạy cho thế hệ trẻ hiểu đúng về giá trị của di sản.

Chỉ khi chúng ta hiểu đúng thì mới thực hành đúng, góp phần lan tỏa và phát triển di sản trong đời sống đương đại”, NNƯT Nguyễn Thị Thìn chia sẻ.

Nghệ nhân Nguyễn Văn Dương (Thái Bình) cho biết: “NNƯT Nguyễn Thị Thìn là người luôn chú trọng giữ gìn những lề lối, chuẩn mực của di sản Thực hành tín ngưỡng thờ mẫu Tam Phủ từ xa xưa. Lớp đệ tử chúng tôi cũng trải qua khó khăn, vất vả để thực hành và giữ gìn trọn vẹn giá trị di sản.

Trong quá trình thực hành di sản, chúng tôi cũng dành nhiều thời gian nghiên cứu sách chữ nho từ thời Nguyễn để hiểu thêm về lề lối, niêm luật trong nghi lễ diễn xướng, với mong muốn kế thừa, phát huy và lan tỏa di sản trong đời sống cộng đồng”.

Thông qua các yếu tố văn hóa dân gian như: trang phục, âm nhạc, hát văn, múa, diễn xướng dân gian… người Việt thông qua loại hình di sản văn hóa phi vật thể giá trị này để thể hiện những thông điệp về truyền thống yêu nước, tinh thần uống nước nhớ nguồn, khát vọng hòa bình, thịnh vượng, góp phần giáo dục thế hệ trẻ về tinh thần yêu nước.

Thanh đồng trẻ Nguyễn Thị Thu Hiền (Long Biên, Hà Nội) đã có 8 năm thực hành di sản cho biết: “Là một thanh đồng trẻ tuổi, tôi nghĩ rằng điều đầu tiên khi thực hành đạo Mẫu là cần tiếp cận, tiếp thu kinh nghiệm từ các đồng thầy uy tín, có trình độ hiểu biết về lịch sử, văn hoá, về thực hành diễn xướng, hiểu được lề lối và phép tắc của di sản để thực hành cho chuẩn mực”.

"Lớp cha trước, lớp con sau"... người đi trước truyền cho người đi sau, đó là cách để trao truyền và đồng thời là giá trị và ý nghĩa đặc biệt của các di sản văn hóa phi vật thể nói chung và của Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ nói riêng. Với sự truyền dạy và thực hành đầy tâm huyết, chuẩn mực của nhiều NNƯT, chúng ta có thể tin tưởng, những giá trị tốt đẹp của di sản tiếp tục được tiếp nối, trao truyền./.