(Toquoc)- Đưa Tín ngưỡng Thờ Mẫu ra thực hành công khai là cách để hạn chế những biến tướng của di sản.
(Toquoc)- Đưa Tín ngưỡng Thờ Mẫu ra thực hành công khai là cách để hạn chế những biến tướng, hướng đến việc các thanh đồng và người dân ý thức được giá trị đích thực của di sản.
Liên hoan văn hóa Tín ngưỡng Thờ Mẫu năm 2014 lần thứ 2 được tổ chức tại Hà Nội. Sự tham gia của 250 thanh đồng- số lượng vượt trội so với liên hoan lần thứ nhất năm 2013 cho thấy sức sống mãnh liệt của di sản này. Song cũng còn đó những băn khoăn: làm sao để hạn chế sự chệch hướng, biến tướng của di sản, để Chầu Văn- nghi thức tín ngưỡng tiêu biểu nhất của Đạo Mẫu xứng đáng trở thành Di sản văn hóa đại diện của nhân loại mà Việt Nam đã đệ trình UNESCO xét công nhận vào năm 2016.
“Ngôi nhà đẹp đầy rác”
Tín ngưỡng thờ Mẫu hay Đạo Mẫu là một trong những tín ngưỡng lớn ở Việt Nam. Mẫu trong Đạo Mẫu là một hình tượng của người mẹ Việt Nam, hình tượng của một đấng thần linh luôn cứu vớt chúng sinh thoát khỏi những cơn hiểm nguy trong cuộc sống. Nét đặc trưng trong tín ngưỡng thờ Mẫu là nghi thức Hầu đồng.
Liên hoan văn hóa Tín ngưỡng Thờ Mẫu nhằm hướng các Thanh đồng đến ý thức gìn giữ vẻ đẹp của Hầu đồng
Với 36 giá đồng, Mẫu đã hoá thân vào tất thẩy để giúp cho nhân dân, cầu cho nhân dân vượt qua mọi khó khăn, xây dựng cuộc sống tốt đẹp hơn, no ấm, hoà bình hơn. Đặc biệt, Đạo Mẫu luôn ca ngợi, tôn vinh công đức của những danh nhân, những người có công xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, giúp đỡ nhân dân thoát khỏi những tai ương trong cuộc sống.
Bên cạnh ý nghĩa tín ngưỡng, Đạo Mẫu còn tích hợp những giá trị văn hoá, nghệ thuật mà ít có tín ngưỡng nào có được gồm: văn học dân gian, nghệ thuật diễn xướng (hát, múa, nhạc), tạo hình. Đây cũng là một sinh hoạt văn hoá cộng đồng, thu hút nhiều người, nhất là các bà, các mẹ tham gia.
Trong quá trình hình thành, phát triển của Đạo Mẫu có hàng trăm bài văn chầu được dân gian sáng tác. Các bài văn chầu được ví như những truyền thuyết bằng thơ, thường có hàng trăm câu với nội dung mô tả cảnh tình, ca ngợi công đức, răn dạy người đời.
Đạo Mẫu sản sinh ra những hình thức diễn xướng riêng, bắt nguồn từ dân gian, mang sắc thái dân gian độc đáo, không bị trộn lẫn với bất cứ hình thức diễn xướng nào. Nét đặc trưng của hình thức diễn xướng này là hát Chầu văn. Tự bao đời, dân gian đã sáng tạo nên hàng chục điệu chầu khác nhau như Bỉ, Miễu, Thống, Phú, Dọc, Cờn, Xá...
Song có thực tế, nghi thức Chầu văn đang đứng trước nguy cơ biến tướng. TS Ngô Đức Thịnh- Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu và bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam thừa nhận: “Nghi thức Chầu văn của ta hiện đầy rẫy trục lợi, toan tính. Tôi thường nói với các Thanh đồng (người đứng giá đồng) là Đạo Mẫu là “ngôi nhà đẹp”, nhiều ý nghĩa nhưng cũng đầy rác rưởi. Giờ là lúc tất cả cùng bắt tay nhau lại để “dọn dẹp”, trả lại ý nghĩa cho ngôi nhà đó”.
TS Ngô Đức Thịnh cũng khẳng định: “10 vị Thanh đồng thì có đến 9,5 người không hiểu bản chất của di sản này, đó là thực tế. Họ là những người làm chủ tín ngưỡng mà không hiểu gì, nguy hại là họ lại có ảnh hưởng và hướng dẫn sai cho nhiều người khác. Các Thanh đồng hiện không có ai định hướng mà mạnh ai nấy làm. Vấn đề đặt ra hiện nay là làm sao để họ tự nhận thức được cái hay, cái dở để điều chỉnh hành vi của mình, hạn chế thấp nhất sự trục lợi trong nghi lễ này. Trong cuộc sống, cũng có không ít nhà quản lý, nhà khoa học chưa hiểu về nghi lễ. Tôi rất muốn mọi người đến xem Hầu đồng để thấy nó tốt chỗ nào, xấu chỗ nào, sau đó có những nhận xét đúng, sai cũng như nhìn nhận nhu cầu của xã hội một cách cởi mở”.
Đồng tình với quan điểm này, TS Lưu Minh Trị- Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Thăng Long cho rằng: “Nghi lễ hầu đồng tại nhiều nơi thể hiện rõ tính thương mại và vụ lợi thông qua các hình thức ban phát lộc, cung cách cầu xin của con nhang, đệ tử... Bên cạnh những thanh đồng chân chính, thì vẫn còn những người lợi dụng bóng Thánh để kiếm lợi. Đáng lo ngại là những người này xuất hiện ngày càng nhiều. Nguyên nhân là do hiểu biết chung của một số thanh đồng về sứ mệnh của mình còn mù mờ. Chính sự lệch lạc trong tu hành, có người tin quá thành cuồng tín, có người không tín cũng ra hầu nên thành "đồng đua - đồng đú". Ngay cả Hát văn cũng nhiều vấn đề đáng bàn, bởi hiện tượng đua đòi trong hành nghề của một số cung văn trẻ làm biến dạng loại hình này. Một số cung văn chạy theo lợi nhuận, học hát một cách vội vã, bắt chước mỗi nơi, mỗi người một ít rồi mua đàn, mua phách, hát văn nghêu ngao, cốt là lợi dụng để xin lộc. Ngoài ra, nhiều thanh đồng không biết những điệu hát cổ, đưa lời mới vào Hát Văn làm biến tướng di sản”.
Gạn đục khơi trong
Năm 2013, khi lần đầu tiên Hà Nội tổ chức Liên hoan văn hóa Tín ngưỡng Thờ Mẫu, không ít ý kiến lo ngại rằng việc công khai thừa nhận nghi lễ Hầu đồng sẽ kéo theo nhiều hệ lụy. Tuy nhiên, nhiều nhà nghiên cứu đã khẳng định, việc công khai, sàng lọc là cách để hạn chế những biến tướng của di sản này.
Hiện tượng "ném tiền" trong nghi lễ Chầu Văn cần được các cấp quản lý và nhà nghiên cứu cho ý kiến rõ ràng
Liên hoan năm nay, hiện tượng phát tiền lộc mệnh giá cao được hạn chế. Việc đốt vàng mã chỉ tượng trưng với vài lá sớ, không có hiện tượng đốt nhà, ngựa, hình nhân…
Tuy nhiên, hành động “ném tiền” trong Hầu đồng vẫn còn là vấn đề gây nhiều ý kiến trái chiều. Theo đa số nhân dân tham gia lễ hầu, việc “ném tiền” ban lộc của Mẫu cho thiên hạ, tạo sự hưng phấn cho người tham gia lễ. Song theo TS Ngô Đức Thịnh, lộc phải đưa tận tay mới thể hiện sự trân trọng. Trong thực tế, nhiều nghi thức trong lễ hội dân gian thực hiện việc “ném tiền” đã bị Bộ VHTTDL và dư luận lên tiếng phản đối thì việc ném tiền trong nghi lễ Chầu Văn cũng cần phải có ý kiến rõ ràng. Tuy nhiên, hiện tại BTC mới chỉ hạn chế ở việc không phát lộc mệnh giá “quá lớn”.
Theo TS Ngô Đức Thịnh, liên hoan hướng các thanh đồng ý thức được giá trị của di sản. Ông khẳng định: “Trong Đạo Mẫu, mọi người thích chơi trội, ngay như chuyện đua nhau đốt vàng mã cũng là một vấn đề, rồi sự trục lợi, toan tính... Nhưng đó là khi chúng ta chưa tập hợp được các Thanh đồng, giúp họ định hướng trên nguyên tắc họ là chủ thể của di sản. Sắp tới, chúng ta sẽ tổ chức theo cách thức này và giáo dục các thanh đồng, hướng họ vào một quỹ đạo. Tôi tin rằng, khi đã hiểu được tín ngưỡng mà mình theo đuổi, các thanh đồng sẽ có ý thức giữ gìn, đắp bồi thêm vẻ đẹp của Hầu đồng”…
Cũng để hướng các Thanh đồng đến những giá trị thực của di sản, năm nay, Liên hoan văn hóa Tín ngưỡng Thờ Mẫu đã rút kinh nghiệm từ một số tồn tại từ Liên hoan trước. Theo đó, BTC quy định cụ thể về cách trang điểm và trang phục của các đội diễn xướng. Nếu như Liên hoan năm 2013, không quy định trang phục cho cung văn thì năm nay, Cung văn nữ phải mặc áo dài quần trắng, Cung văn nam mặc áo the khăn xếp; đặc biệt, trang phục của Thanh đồng phải phù hợp với mỗi giá hầu. BTC cũng quy định cách trang điểm, không lòe loẹt mà trang nhã, thanh tân. Lễ vật dâng Thánh cũng được BTC chuẩn bị chung cho tất cả các nhóm tránh sự đua tranh lễ lớn, lễ nhỏ. /.
Bài&ảnh: Hồng Hà
