Người nắm giữ những văn bản của ký ức

Có những ký ức không thể được văn bản hoá, hay nói cách khác rằng không một câu từ nào có thể chuyển tải nổi và nguyên vẹn tinh thần sống động của nó. Ngày 30 tháng 4 năm 1975 có lẽ là một dạng ký ức như vậy, tồn tại sâu thẳm trong tâm trí của những người đã trực tiếp chứng kiến. Và bất chấp mọi nỗ lực kể lại của chứng nhân, bằng ngòi bút, bằng máy ảnh, bằng máy quay hay bằng bất kỳ điều gì khác, cái tổng thể sống động ấy của ký ức vẫn không thể được mô tả trọn vẹn.

Ô tô bò lên thuyền để vượt sông.

Tôi cảm nhận rõ điều ấy khi đọc lại những hồi ức về ngày 30 tháng 4 năm 1975 của nhà báo, nhà văn Trần Mai Hạnh, người đã dành gần như cả cuộc đời mình để văn bản hóa lại những ký ức lịch sử về cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước một thời của dân tộc Việt Nam. Ông không chỉ là người chép sử thuần túy từ những tư liệu sẵn có. Ông là một chứng nhân. Ông đã trực tiếp chứng kiến thời khắc lịch sử trưa ngày 30 tháng 4 năm 1975 tại Dinh Độ c Lập và viết bài tường thuật đầu tiên của giới báo chí Việt Nam đăng trên Bản tin Đấu tranh Thống nhất của Việt Nam Thông tấn xã phát báo đêm 30-4-1975 và đăng trên báo Nhân Dân số đặc biệt ra ngày 2 – 5 -1975 chào mừng miền Nam hoàn toàn giải phóng…

Tôi gọi ông là người nắm giữ những văn bản của ký ức.

TBT Đào Tùng cùng PV Trần Mai Hạnh và Văn Bảo tại cửa rừng Tây Ninh sáng sớm 29/4/1975 bên chiếc Honda 90 phân khối mới tinh.

Tháng 3 năm 1975, sau chiến thắng Buôn Ma Thuột ít ngày, phóng viên Việt Nam Thông Tấn Xã Trần Mai Hạnh được cử tham gia đoàn phóng viên đi theo Chiến dịch Hồ Chí Minh do đích thân Tổng Biên tập Đào Tùng dẫn đầu. Sáng sớm ngày 2 tháng 4, đoàn lên đường Nam tiến trên 2 chiếc xe u-oát của Liên Xô. Ký ức ấy trên con đường lửa khói ấy được ông Trần Mai Hạnh kể lại như thế này:

"Dọc đường chiến dịch suốt từ Huế – Đà Nẵng – Tam Kỳ – Quảng Nam – Bình Định – Quy Nhơn – Plêi Ku – Buôn Ma Thuột – Bình Phước – Lộc Ninh – Tây Ninh – Sài Gòn, bom rơi đạn nổ và không ít hiểm nguy nhưng nhiều lần ông (TBT Đào Tùng) cho xe dừng lại, nhảy xuống chụp ảnh. Ông xông vào dòng người từ các thành thị vừa được giải phóng tức thì và cả những toán lính Sài Gòn tháo chạy tán loạn cùng đủ loại xe cộ đang sôi sục trên khắp các ngả đường, ông giơ máy ảnh, dọc ngang ống kính ghi lại hình ảnh về những phút giây lịch sử."

Bản tin Đấu tranh Thống nhất của VNTTX sáng 1-5-1975 và Báo Nhân Dân ngày 2-5-1975 in bài tường thuật của phóng viên Trần Mai Hạnh

Nhà báo Trần Mai Hạnh viết về người khác thay vì viết về bản thân mình. Nhưng câu chữ hay đến mấy cũng mô tả không hết được sự hào hùng của lịch sử . Tôi với tư cách người đọc văn bản của ông như chỉ muốn nhảy ra khỏi những dòng chữ ấy, để hòa vào cái dòng người "đang sôi sục" kia như ông Đào Tùng, để nghe, xem, thở, hít cái không khí náo động ấy của lịch sử. Nhưng tôi không thể.

Đó là lý do có những ký ức khó có thể nào được văn bản hóa trọn vẹn. Và đó là lý do khi năm tháng qua đi, những người nắm giữ ký ức như nhà báo Trần Mai Hạnh ngày một hiếm hoi. Những văn bản ấy giờ đây là những hồi ức trải hàng trên mặt giấy, những bài báo cũ, những bức điện đã ố mờ theo thời gian. Văn bản ấy giờ đây là những câu chuyện kể của ông Trần Mai Hạnh. Ký ức ấy còn trên những tấm ảnh chụp vào thời khắc lịch sử.

Ông Trần Mai Hạnh hiểu điều giá trị của tất cả những kỷ vật ấy, ông tâm sự: "cái gì đến sẽ đến nhưng có những điều sẽ còn đọng mãi. Đó là quy luật và là sự tán dương của thời gian"

Giấy công tác đặc biệt của Uỷ ban Quân quản TP Sài Gòn-Gia Định cấp cho PV Trần Mai Hạnh sáng 1-5-1975

Chụp bản lưu của điện báo viên TTXGP nhận bức điện do PV Trần Mai Hạnh đánh đi từ Sài Gòn chiều 01/5/1975

Thời gian mãi tán dương ký ức về những ngày cận kề giải phóng của nhà báo Trần Mai Hạnh. Đó là buổi chiều ngày 8 tháng 4 năm 1975, đoàn phóng viên Thông tấn xã bị tắc đường vì cầu gỗ bắc ngang sông ở xã Cát Thanh (Bình Định) bị địch phá sập, công binh bắc cầu phao qua sông đã "cuốn chiếu" theo đơn vị tiến vào phía Nam. Làm sao qua sông, không lẽ quay lại Đà Nẵng rồi ngược lên đường mòn Hồ Chí Minh? Quyết định cuối cùng của Tổng biên tập: Phải vượt sông với bất cứ giá nào. Cả nhóm phóng viên đã mượn dân hai chiếc thuyền gỗ, mượn cả ván và dây chão, buộc chặt ván giữa hai chiếc thuyền làm phà cho ô tô bò lên, rồi kéo cả thuyền và xe qua sông.

"Suốt một tiếng đồng hồ như đứng tim, chiếc thuyền phà mi ni có một không hai ấy mới chòng chành đưa được hai chiếc xe u-oát qua sông… Chỉ cần trượt bánh khỏi tấm ván gỗ hoặc trục trặc một chút, xe lăn xuống sông rồi chìm nghỉm thì sao?" Nhà báo Trần Mai Hạnh kể lại.

Rồi những ngày nhộn nhịp khác thường giữa tháng 4 năm 1975 ở "đại bản doanh" của Thông tấn xã Giải phóng (TTXGP) giữa rừng Tây Ninh. Quân ta đang tiến như vũ bão và ngày giải phóng Sài Gòn đã đến nơi rồi. Phóng viên được phiên chế thành từng tốp, được hướng dẫn gợi ý về chủ đề, mỗi người được phát một bản đồ về đô thành Sài Gòn có đánh dấu các vị trí quan trọng của địch và hướng dẫn đường đi ngắn nhất từ các hướng tới thẳng Dinh Độc Lập. Lúc đó có một tình huống xảy ra là ô tô của TTXGP quá ít, nhà báo Trần Mai Hạnh và phóng viên ảnh Văn Bảo cùng nhiều người khác không còn chỗ sắp xếp trên xe.

Đi suốt từ Hà Nội vào đây, không lẽ giờ phút lịch sử giải phóng Sài Gòn lại phải nằm lại trên rừng Tây Ninh? Nhà báo Trần Mai Hạnh đã lo ngại như thế. Cuối cùng, mọi chuyện đều tốt đẹp khi TTXGP sang Campuchia mua cho ông một chiếc honda để tiến về Sài Gòn. Chiếc Honda 90 phân khối mới tinh ấy đã đưa ông Hạnh tới kịp thời điểm Sài Gòn rực rỡ cờ hoa ngày giải phóng.

Khoảng 11 giờ 45 phút trưa 30 tháng 4 năm 1975, nhà báo Trần Mai Hạnh tới được Dinh Độc Lập. Sự kiện lịch sử vừa diễn ra. Cờ chiến thắng vừa được cắm trên nóc Dinh Độc Lập. Ông Hạnh ghi chép những dữ kiện quan trọng nhất rồi bắt tay ngay vào việc viết bài tường thuật về những phút giây lịch sử ấy ở Dinh Độc Lập. Do điều kiện liên lạc khó khăn, bài tường thuật "Thành phố Hồ Chí Minh rực rỡ sao vàng" ông viết điện về TTXGP trên rừng Tây Ninh được Tổng biên tập Đào Tùng trực tiếp duyệt lại trước khi điện chuyển tiếp về Tổng xã ở Hà Nội. Bài được đăng trên Bản tin Đấu tranh thống nhất của VNTTX phát báo đêm 30 tháng 4 nhưng do quá khuya, Báo Nhân dân ra sáng 1/5 không kịp đăng. Báo Nhân dân ngày 2/5/1975 đã ra số đặc biệt chào mừng miền Nam hoàn toàn giải phóng, trang 3 đăng trang trọng bài tường thuật của ông nhưng sửa lại tít là "Tiến vào Phủ tổng thống ngụy"

Trưa 1 tháng 5 năm 1975, phóng viên Mai Hạnh và Văn Bảo với chiếc đài bán dẫn mang theo, đang trên ô tô giữa đường phố Sài Gòn sôi động, nườm nượp dòng người của ngày hội lớn thì nghe được buổi thời sự đặc biệt của Đài Tiếng nói Việt Nam. Sau bản tin đặc biệt của TTXGP: "Từ sáng 1/5/1975, toàn bộ miền Nam nước ta đã hoàn toàn giải phóng", Đài đã đọc trang trọng bài tường thuật "Thành phố Hồ Chí Minh rực rỡ sao vàng" và giới thiệu rõ là "Bài của Trần Mai Hạnh, phóng viên Việt Nam Thông tấn xã tại Sài Gòn điện ra". Âm thanh rađiô được mở hết cỡ, bài tường thuật vang lên giữa biển người và cờ hoa chào đón của Sài Gòn giữa trưa nắng đẹp chan hòa của ngày Quốc tế lao động 1 tháng 5 đầu tiên đất nước thống nhất.

"Tôi đã rơi nước mắt. Đời phóng viên mặt trận liệu có hạnh phúc nào bằng?" Ông Trần Mai Hạnh nhớ lại.

Bài tường thuật "Thành phố Hồ Chí Minh rực rỡ sao vàng"

Những giọt nước mặt hạnh phúc ấy thật dễ hiểu. Ký ức đẹp đẽ ấy là không thể nào quên được đối với nhà báo Trần Mai Hạnh. Tôi nhìn thấy ông trân trọng lưu giữ những kỷ vật của ký ức như một điều gì quá đỗi thiêng liêng. Đó là bức điện ông gửi Tổng Biên Tập Đào Tùng được phát đi tại Sài Gòn vào chiều ngày 1 tháng 5 năm 1975. Đó tờ Báo Nhân Dân ngày 2 tháng 5 có trang 1 nổi bật hàng tít lớn mầu đỏ chói: "MIỀN NAM HOÀN TOÀN GIẢI PHÓNG", trang 3 đăng bài tường thuật của ông. Đó là "Giấy công tác đặc biệt của Ủy ban Quân quản thành phố Sài Gòn- Gia Định" cấp ngày 1 – 5 -1975, cho phép ông với tư cách phóng viên được hoạt động nghiệp vụ trên toàn thành phố. Đó có lẽ là chiếc thẻ nhà báo đầu tiên được chính quyền cách mạng cấp trong buổi bình minh của lịch sử thành phố.

Ở ngay thời khắc bình minh ấy của hơn 40 năm trước, nhà báo Trần Mai Hạnh đã ý thức rõ những ký ức của mình là vô giá và phải lưu giữ lại. Ông ấp ủ ý định xây dựng cuốn sách mà gần 40 năm sau mới hoàn thành với tên sách cuối cùng là "Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75". Dày công tìm kiếm, sưu tập các tài liệu nguyên bản tuyệt mật vào thời điểm đó từ phía bên kia và cả nguồn tài liệu trong nước và trên thế giới, đây là cuốn văn học sử hiếm hoi bán rất chạy và được cả độc giả đại chúng lẫn giới hàn lâm đánh giá là đặc biệt giá trị. Đến nay "Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75" đã được tái bản lần thứ 4, được dịch sang tiếng Anh, tiếng Lào, được trao Giải thưởng Văn học năm 2014 của Hội Nhà văn Việt Nam, Giải thưởng Văn học ASEAN 2015.

"Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75" các lần tái bản cùng bản tiếng Anh, tiếng Lào

Giờ đây, khi đã ở cái tuổi xưa nay hiếm, nhà báo Trần Mai Hạnh vẫn viết và biên tập bài vở như chàng phóng viên thủa nào. Dù đã giữ những vị trí cao nhất trong nghiệp báo chí, ông vẫn giữ tư chất của người phóng viên chiến trường, không nề hà việc cụ thể và không ngại dấn thân. Ông cũng rất ngại tự viết về mình và cuộc đời làm báo đầy thăng trầm của mình. Ông chỉ thích viết về những sự thật lịch sử còn bị khuất giấu, những sự thật mà rồi thời gian sẽ mãi tán dương. Nhà báo Trần Mai Hạnh là một trong những người nắm giữ được những văn bản của ký ức./.