Về Xứ Thanh xem di sản "độc nhất vô nhị" trò Xuân Phả

Lưu dấu lịch sử hào hùng của dân tộc

Múa trò Xuân Phả là một trong những trò diễn tiêu biểu, lưu dấu quá khứ hào hùng dân tộc qua các vương triều trong lịch sử phong kiến, ở làng Xuân Phả, xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân (tỉnh Thanh Hóa). Trò Xuân Phả được xem không chỉ độc đáo, đặc sắc mà còn "độc nhất vô nhị" ở Thanh Hóa.

Nhiều đời người dân làng Xuân Phả truyền lại rằng, trò diễn Xuân Phả có từ thế kỷ thứ IX, gắn với tích Thành hoàng làng giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 xứ quân.

Theo tích xưa, khi đất nước có giặc ngoại xâm, nhà vua cho sứ giả đi khắp nơi cầu bách linh, bách tính và hiền tài cùng đứng lên đánh giặc cứu nước. Khi quan quân đi đến bờ sông Chu, gần làng Xuân Phả (nay là làng Xuân Phả, xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân, Thanh Hoá) thì trời tối và gặp mưa to, gió lớn. Sứ thần cùng đoàn tùy tùng phải trú ngụ trong ngôi miếu nhỏ ở ven sông. Đêm đến, thần Thành hoàng làng Xuân Phả báo mộng bày cách đánh giặc. Sứ giả trong lòng vô cùng phấn khởi, vội quay về kinh đô đem chuyện báo mộng tâu với nhà vua. Nghe có lý, nhà vua lập tức thân hành cùng quan quân lên đường. Khi gặp giặc, nhà vua đã làm đúng như lời dặn của vị Thành hoàng làng. Quả nhiên giặc bị tiêu diệt, nhà vua chiến thắng trở về. Đất nước trở lại yên bình, nhà vua mở hội mừng công.

Để tỏ lòng biết ơn vị Thành hoàng làng có công lớn với đất nước, nhà vua đã ban đạo sắc phong hiệu cho Thành hoàng làng Xuân Phả là "Đại Hải Long Vương Hoàng Lang tướng quân" và truyền cho dân làng Xuân Phả lập đền thờ, đồng thời ban thưởng những điệu múa hát hay nhất, đẹp nhất mang tên làng Xuân Phả.

Múa trò Xuân Phả xuất phát là điệu múa trong cung đình, sau đó được truyền dạy ra dân gian. Múa trò Xuân phả mang màu sắc của 5 nước lân bang mang lễ vật dâng tiến cho Triều Lê với 5 điệu múa: Hoa Lang, Chiêm Thành, Tú Huần (Lục Hồn Nhung), Ai Lao và Ngô Quốc.

Múa trò Xuân Phả là tổng hợp các loại hình nghệ thuật: Múa, hát, âm nhạc và trang phục biểu diễn tạo nên hệ thống múa hát vô cùng độc đáo và đặc sắc.

Nhạc cụ dùng trong các trò múa Xuân Phả là những chiếc trống, thanh la, mõ hoặc xênh tre tạo thành những âm thanh vui nhộn. Những động tác khi múa lúc uyển chuyển, nhịp nhàng, khi lại mạnh mẽ tạo nên cao trào, đem đến cho khán giả cảm giác rộn ràng, mạnh mẽ, khỏe khoắn...

Đặc trưng ở trò Xuân Phả là các vũ công nam có những động tác phóng khoáng, tay chân mở rộng, khỏe, thể hiện "trong nhu có cương, trong cương có nhu" với nhiều động tác múa, đội hình múa, tôn nên sắc thái văn hóa lúa nước, vẻ duyên dáng, tinh tế, kín đáo nhưng cũng rất mạnh mẽ của người Việt.

Độc đáo của trò Xuân Phả là có ba điệu mà người diễn phải dùng mặt nạ, đó là điệu Chiêm Thành, Hoa Lang và Lục Hồn Nhung. Hàng ngày, bà con xóm làng không ai là không biết nhau, đặc biệt là các nghệ sĩ tham gia múa Xuân Phả, thế nhưng, khi đã hóa trang, vào vai rồi thì không ai nhận ra ai được nữa.

Ở trò Chiêm Thành, áo chúa bằng đậu, áo quân bằng lụa, đều nhuộm đỏ hồng, không thêu thùa hoa văn. Áo phỗng là cổ sòi, cổ xiêm quấn xung quanh mình. Chúa và quân, quấn khăn vuông đỏ thành hai sừng thẳng đứng trên đầu, ngậm mặt nạ nửa mặt, hình béo mập, mắt bằng lông công...

Trò Tú Huần có mũ loóng (bằng tre), mặt nạ gỗ hình bà cố, mặt nạ mẹ và mười người con xếp thứ tự từ nhỏ đến lớn…

Thông qua những trò diễn, điệu múa nhà vua muốn nhân dân Xuân Phả phải biết đoàn kết, cùng nhau làm ăn lao động sản xuất... Điển hình, điệu múa Hoa Lang người múa dùng những cái quạt, múa những động tác như là tung hoa, thể hiện sự vui mừng. Cùng với đó, người múa sử dụng những bài chèo thể hiện cuộc sống, làm ăn kiếm sống bằng đường sông nước. Hay điệu Lục Hồn Nhung thể hiện cuộc sống sinh hoạt trong một gia đình, có nhiều thế hệ gồm bà cố, có mẹ và có con... nhằm bảo ban con cháu phải biết sống kính trên, nhường dưới, đoàn kết trong gia đình.

Hằng năm cứ đến ngày 9, 10/2 âm lịch, nhân dân làng Xuân Phả lại tụ nhau lại trong ngày hội của làng. Đến nay, lễ hội làng Xuân Phả không chỉ của riêng người trong làng mà lan rộng ra khắp một vùng Thọ Xuân rộng lớn. Có tới hàng nghìn người đến tham dự, xem trò Xuân Phả.

Hành trình lưu giữ hồn di sản

Theo Nghệ nhân Ưu tú Bùi Văn Hùng, Trưởng Đoàn nghệ thuật truyền thống Xuân Phả, vào thập niên 60 - 70 của thế kỷ trước, đất nước xảy ra chiến tranh ác liệt, thanh niên trai tráng trong làng đều lên đường nhập ngũ. Vì vậy, việc tổ chức lễ hội diễn trò Xuân Phả rất khó khăn, chủ yếu do các làng tự tổ chức.

Đến những năm 1990, khi Nhà nước có chính sách phục hưng văn hóa dân tộc, chính quyền và dân làng Xuân Phả đã quyết tâm khôi phục lại các điệu múa dân gian này. Lúc này, toàn xã chỉ còn 5 - 6 cụ cao niên từng tham gia trực tiếp vào các điệu múa Xuân Phả nên việc truyền dạy được triển khai rất khẩn trương và gặp nhiều khó khăn.

Hiện ở Xuân Trường có khoảng 22 nghệ nhân đóng góp vào việc bảo tồn các điệu múa Xuân Phả. Trong đó, có 1 Nghệ nhân Nhân dân và 15 Nghệ nhân Ưu tú. Người được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân là cụ ông Đỗ Đình Tạ đã ngoài tuổi 90.

Hơn 40 năm theo đuổi việc gìn giữ điệu múa cổ của cha ông, Nghệ nhân Ưu tú Bùi Văn Hùng chia sẻ, những năm đầu thập niên 90, tôi đang là Bí thư Đoàn Thanh niên xã và là một trong 20 người đầu tiên được các cụ truyền dạy lại các điệu múa Xuân Phả. Việc khôi phục lại những điệu múa dân gian cũng không hề đơn giản, trong đó khó khăn nhất vẫn là phục trang. Thật may, trong làng khi ấy có người là Giám đốc Công ty Thương nghiệp Thọ Xuân đã cung cấp vải thô để may trang phục.

Vì mỗi điệu múa đều có trang phục mang màu sắc riêng biệt nên khi may xong, người dân làng Xuân Phả lại nhuộm theo sắc phục của từng điệu múa. "Sau mỗi lần tập diễn, phẩm màu từ trang phục thấm cả lên người, có khi tắm cả tuần vẫn chưa hết. Tuy nhiên, tình yêu, niềm tự hào về điệu múa của quê hương khiến ai cũng phấn khởi, từng bước khắc phục khó khăn", Nghệ nhân Ưu tú Bùi Văn Hùng chia sẻ.

Không chỉ là người giữ lửa nhiệt huyết cho Đoàn nghệ thuật thường xuyên có những chương trình biểu diễn, các nghệ nhân còn hợp lực trong việc quảng bá, truyền dạy cho thế hệ con cháu, giữ gìn bản sắc văn hóa của địa phương.

Nghệ nhân Bùi Văn Hùng cho biết, năm nào Đoàn cũng truyền dạy cái đẹp, cái hay và biểu diễn Xuân Phả trong nhà trường ở toàn huyện Thọ Xuân và các trường trong tỉnh có yêu cầu. Có những năm rất đông học sinh tham gia mà Đoàn nghệ thuật truyền thống Xuân Phả không đủ nhân lực để thực hiện.

"Mấy năm trở lại đây, địa phương luôn xây dựng kế hoạch tổ chức truyền dạy trò múa Xuân Phả cho các cháu học sinh từ cấp 1-2. Đây là trò múa rất vui, khỏe, vừa là cách để lan tỏa bản sắc văn hóa, vừa giúp các cháu rèn luyện thể lực rất tốt. Nên đa phần các cháu rất thích, nhiều cháu xung phong tham gia"- nghệ nhân Bùi Văn Hùng cho biết.

Cũng theo nghệ nhân Hùng, việc duy trì Đoàn nghệ thuật chủ yếu bởi tâm huyết của các thành viên trong đoàn đối với nghệ thuật của cha ông để lại. Các nghệ nhân hầu như vẫn sống bằng nghề đồng ruộng, khi nào có đoàn khách tham quan thì tham gia biểu diễn hoặc đưa Xuân Phả đi các nơi quảng bá theo chương trình văn hóa của tỉnh. "Chúng tôi đã đưa Xuân Phả đi nhiều nơi lắm rồi, Quảng Nam, Đà Nẵng, TP HCM rồi là Thái Nguyên, Tuyên Quang, Huế, Nghệ An, Hà Nội… nói chung là đi rất nhiều. Rất tự hào vì Xuân Phả là điệu múa độc đáo, được công nhận là di sản quốc gia, đồng thời là điệu múa riêng có của Xứ Thanh"- Nghệ nhân Bùi Văn Hùng nói.

Không chỉ lưu giữ Xuân Phả qua việc duy trì Đoàn nghệ thuật và quảng bá, biểu diễn mọi miền, Nghệ nhân Ưu tú Bùi Văn Hùng còn có ý tưởng lưu lại những điệu múa Xuân Phả cho thế hệ sau bằng chữ viết và hiện vật. Kế hoạch này đã được ông Hùng triển khai nhiều năm qua. Trong căn nhà của Nghệ nhân Ưu tú Bùi Văn Hùng đang lưu giữ rất nhiều hiện vật bằng gỗ mô tả lại những điệu múa Xuân Phả. Mỗi hiện vật được chạm khắc tinh tế sát với động tác của các điệu múa.

Ngoài hiện vật, nghệ nhân Hùng còn soạn thảo chi tiết về các điệu múa để truyền lại cho thế hệ mai sau. "Tôi làm điều này vì muốn bảo tồn giá trị của điệu múa Xuân Phả và trao truyền lại cho thế hệ sau. Tôi cũng mơ ước có thể làm một phòng truyền thống nho nhỏ về trò Xuân Phả", ông Hùng chia sẻ./.