Bảo hộ bản quyền trong phát triển công nghiệp điện ảnh: Cần những thí điểm có tính răn đe

Nhiều thách thức

Theo chia sẻ của nhiều đơn vị sản xuất, phát hành phim, với sự bùng nổ của các nền tảng mạng xã hội, vấn nạn vi phạm bản quyền đang diễn ra tràn lan trên không gian mạng, đặc biệt trong lĩnh vực điện ảnh.

PGS-TS Đỗ Lệnh Hùng Tú, Chủ tịch Hội Điện ảnh Việt Nam dẫn chứng một thực tế buồn, nhiều nhóm sinh viên chào hàng đề cương kịch bản phim truyền hình, được tiếp nhận, trả tạm ứng và yêu cầu hoàn thành trong thời hạn 3 tháng. Tuy nhiên, vì thời gian ngắn, họ đề nghị gia hạn thì bị từ chối, yêu cầu thanh lý hợp đồng và ký cam kết không kiện tụng. Nhưng chỉ một thời gian ngắn sau đó, họ phát hiện kịch bản của mình được dựng thành phim, chỉ thay tên bối cảnh, nhân vật. “Trong sáng tạo điện ảnh, việc bị xâm hại bản quyền diễn ra hàng ngày, hàng giờ. Của đau con xót, họ muốn kêu cứu, nhưng chẳng biết kêu ai”, ông Đỗ Lệnh Hùng Tú nhấn mạnh.

Đại diện Văn phòng Luật sư Phanlaw cũng chỉ ra rằng, thực tế rất ít tác giả, hoặc chủ sở hữu quyền sớm chủ động thực hiện các thủ tục đăng ký tại cơ quan có thẩm quyền nhằm xác lập quyền của mình. Thậm chí, có nhiều chủ thể quyền lại không đăng ký vào thời điểm tác phẩm được sáng tác, mà đợi đến khi phát hiện tác phẩm của mình bị vi phạm mới thực hiện. Khi đó, việc đăng ký quyền tác giả này gần như không còn giá trị chứng minh. Bên cạnh đó, vẫn có những trường hợp nhầm lẫn giá trị của giấy chứng nhận đăng ký quyền tác giả là giấy xác nhận quyền của tác giả. Từ đó, không chỉ dẫn đến mâu thuẫn với nguyên tắc phát sinh quyền tác giả theo cơ chế bảo hộ tự động, còn khiến các bên tranh chấp lúng túng trong việc chứng minh chủ thể quyền.

Đạo diễn, nhà sản xuất Lương Đình Dũng cho biết, nhiều bộ phim chỉ cần lên mạng gõ là ra. Vấn nạn vi phạm bản quyền ảnh hưởng tiêu cực đến nền điện ảnh Việt nói riêng, ngành giải trí nói chung. Gần đây phim “Lật mặt 6: Tấm vé định mệnh” hay “Con nhót mót chồng” đều bị cắt thành nhiều clip nhỏ và phát tán trên mạng xã hội nhằm qua mặt các thuật toán kiểm duyệt… Bộ phim “Siêu lừa gặp siêu lầy” của đạo diễn Võ Thanh Hòa có hàng trăm video cắt từ phim và phát tán trên mạng...

Mới đây, bộ phim “Doctor Lof - Bác sĩ Hạnh Phúc”, được mua bản quyền từ Hàn Quốc và do BHD sản xuất công chiếu ngày 18/5/2023 trên các nền tảng Netflix, DANET và Youtube, nhưng chỉ một thời gian ngắn, phim đã bị các trang web lậu đăng tải, gây bức xúc và thiệt hại rất lớn cho nhà sản xuất và đoàn làm phim.

Trên thực tế, vấn nạn các website lậu ngang nhiên vi phạm bản quyền về phim không còn là câu chuyện mới ở Việt Nam. Thống kê của Cục Điện ảnh cho biết, hiện có tới hàng trăm website phim tiếng Việt đang công khai chiếu hàng chục nghìn bộ phim trên internet trong khi các tác phẩm chưa được chủ các website này mua bản quyền. Mặc dù các cơ quan quản lý đã có nhiều động thái mạnh tay với website vi phạm bản quyền về phim, “đánh sập” nhiều trang web phim lậu nhưng ngay sau đó đã xuất hiện một website khác thay thế với một lớp vỏ (tên miền) khác…

Theo các nhà chuyên môn, vấn nạn xâm phạm bản quyền gây thiệt hại nặng nề về kinh tế cũng như uy tín cho đội ngũ sáng tạo. Sự thiếu ý thức của khán giả dễ đẩy nhà làm phim vào cảnh trắng tay, thậm chí vỡ nợ.

“Báo cáo nghiên cứu thực thi quyền sở hữu trí tuệ trong các lĩnh vực văn hóa và sáng tạo tại Việt Nam” do Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam công bố cho thấy, điện ảnh là một trong 3 loại hình sản phẩm văn hóa sáng tạo bị xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ nhiều nhất (bên cạnh âm nhạc và bản ghi âm, ghi hình) với tỷ lệ lên tới 71,6%. Tuy nhiên, những vi phạm bản quyền vẫn chưa tìm được giải pháp xử lý hữu hiệu. Nhiều nhà sản xuất dù phát hiện tác phẩm của mình bị vi phạm bản quyền, nhưng cũng chỉ biết đưa thông tin lên báo hoặc mạng xã hội, chứ hiếm khi tìm đến cơ quan chức năng hoặc đưa ra tòa. Khi được hỏi, đa số các ý kiến đều cho rằng các chế tài xử lý vẫn chưa đủ sức răn đe hoặc hành vi rất khó xử lý.

Cần những thí điểm có tính răn đe

Câu chuyện xử lý vi phạm bản quyền nói chung và bản quyền trong lĩnh vực điện ảnh vẫn còn nhiều bất cập. Sự phối hợp giữa các bên liên quan và lực lượng chức năng vẫn còn thiếu hiệu quả nên phần lớn các nhà làm phim tìm cách tự cứu mình bằng cách tuyên truyền, kêu gọi ý thức khán giả.

Theo TS Ngô Phương Lan, Chủ tịch Hiệp hội Xúc tiến phát triển điện ảnh Việt Nam cho rằng, điện ảnh Việt xuất thân là điện ảnh cách mạng, nhà nước bảo hộ, bao cấp nên ý thức và truyền thống bảo vệ bản quyền gần như không có. Khi có thị trường điện ảnh, công nghiệp điện ảnh, điều này mới được chú trọng.

Do đó, trong phần đề xuất của mình, bà Ngô Phương Lan nhấn mạnh: “Bản thân nhà làm phim phải tìm hiểu kỹ các văn bản pháp luật có liên quan đến mình để đỡ bị tổn thất. Không thể để tình trạng đến khi bị xâm hại, thiệt thòi mới lên tiếng, thay vì ngay từ đầu có tham gia, tìm tổ chức tư vấn, nghiên cứu, có người đại diện để bảo vệ bản quyền”. Việc nâng cao ý thức, nhận thức này theo bà Ngô Phương Lan cũng cần sự đồng bộ đối với các cấp quản lý và cả xã hội, bởi nó có ảnh hưởng đến cả nền điện ảnh quốc gia. Bà dẫn chứng nhiều hãng phim lớn trên thế giới khi thấy vấn nạn bản quyền ở Việt Nam, rất ngập ngừng không dám đặt văn phòng đại diện hay đầu tư.

Bà Ngô Phương Lan đề xuất nên có những vụ án thí điểm để mang tính răn đe cao.

Đồng quan điểm, đại diện công ty Luật Phanlaw cho rằng, việc chủ thể quyền khởi kiện bên vi phạm không chỉ là biện pháp xử lý, ngăn chặn hành vi của bên vi phạm. Đó còn là thông điệp cảnh báo cho những đối tượng khác, rằng họ sẵn sàng thực thi quyền của mình để chấm dứt mọi hành vi vi phạm. Ngoài ra, mục tiêu cơ bản khác khi khởi kiện là yêu cầu tòa án buộc bên vi phạm bồi thường thiệt hại một cách thỏa đáng. Do đó, những vướng mắc, khó khăn trong việc khởi kiện tại tòa án cũng cần có hướng khắc phục, để các chủ thể quyền có thể thực hiện quyền của mình một cách hiệu quả./.