Cải tạo Hồ Văn: Thêm không gian văn hóa cho Thủ đô

Đáp ứng mong mỏi của nhân dân

Câu chuyện hồi sinh Hồ Văn thuộc Văn Miếu - Quốc Tử Giám (VMQTG) được đặt ra từ năm 2017, tới nay gần 5 năm mới có thể trở thành hiện thực.

Hình ảnh Hồ Văn (trái) và phối cảnh sau khi đã hoàn thành cải tạo

Trước đó, đầu năm 2017, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTTDL) gửi Công văn số 209 cho UBND TP Hà Nội đồng ý chủ trương lập báo cáo kinh tế kỹ thuật phục dựng tòa phương đình trên gò Kim Châu (hồ Văn). Dự án buộc phải gia hạn hoàn thành vào cuối năm 2021 vì những lý do khách quan như tình hình dịch bệnh. Đặc biệt là mất một thời gian dài hóa giải việc "thổi thiêng" ở không gian văn hóa Hồ Văn.

Nguồn gốc của gò Kim Châu thời Lê và ở nhiều triều đại khác là nơi Nho sinh ra bình thơ, bình văn. Trên thực tế, trên tấm bia đá còn lại trên Hồ Văn cũng ghi rõ thời Lê trên gò Kim Châu có dựng Phán Thủy Đường là nơi tụ họp bình văn, đọc thơ của các sĩ phu Bắc Hà. Đến thời Nguyễn, nơi đây lại dựng đình ngói giữa hồ. Tuy nhiên, không chỉ giai đoạn thập niên 40 của thế kỷ trước Hồ Văn bị lưu lạc từ quyền quản lý của tỉnh này hay tỉnh khác, mà đến khi được xác nhận Hồ Văn từng là một trong quần thể quan trọng của Văn Miếu - Quốc Tử Giám thì nơi đây vẫn bị bỏ hoang. Phải từ sau năm 2016, các hoạt động như triển lãm, Hội chữ Xuân, hoạt động văn hóa trải nghiệm được diễn ra thì Hồ Văn mới bớt phần nhếch nhác. Song, không gian đúng nghĩa cho các hoạt động văn hóa nghệ thuật để phục vụ cộng đồng, phát huy giá trị di tích vẫn chưa được thực hiện.

Chính vì vậy, đến nay Hà Nội quyết tâm thực hiện và hoàn thành dự án mang tên phục dựng tòa Phương đình và tôn tạo gò Kim Châu tại Hồ Văn. Dự án đã nhận được sự chỉ đạo sát sao của các cơ quan như Bộ VHTTDL, UBND TP Hà Nội.

Trải qua quá trình lấy ý kiến cộng đồng, hoàn thiện phương án, đến tháng 5/2021, ông Chử Xuân Dũng, Phó Chủ tịch UBND TP Hà Nội chỉ đạo Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, Công an thành phố, UBND quận Đống Đa, Ban Tôn giáo TP đảm bảo an ninh trật tự trong quá trình thi công tòa phương đình và tôn tạo gò Kim Châu.

Hồ Văn vốn được xem như Minh đường án ngữ trước nội tự VMQTG. Thế nhưng rất nhiều người dân Hà Nội còn mơ hồ, không hề biết đây là bộ phận không thể tách rời của khu nội tự VMQTG.

"Do Hồ Văn là bộ phận không thể tách rời của di tích quốc gia đặc biệt, nên việc bảo tồn và phát huy giá trị hồ Văn đóng góp rất lớn vào việc bảo vệ di tích. Thời gian dài trước đó Hà Nội chưa thực sự quan tâm tới Hồ Văn, để mất vệ sinh, lấn chiếm đất di tích, trên gò xảy ra hiện tượng xây nơi thờ tự trái phép", PGS.TS Đỗ Văn Trụ, Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa Việt Nam nêu.

Khu vực Hồ Văn rộng 11.932m2, trong đó 7.778m2 là diện tích hồ nước bao gồm cả gò Kim Châu, còn lại là phần sân vườn, thảm cỏ. Gò Kim Châu là hòn đảo nhỏ trên Hồ Văn có diện tích hơn 383m2, trên gò hiện có gian thờ tự phát và hai cây Hương nhỏ nằm giữa gò. Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học VMQTG chủ trì nhiều cuộc họp lấy ý kiến cộng đồng cư dân, các nhà khoa học về phương án di dời công trình tự phát, nhằm trả lại mặt bằng để phục vụ cho dự án bảo quản, tu bổ di tích.

Cải tạo, chỉnh trang Hồ Văn mới chỉ hoàn thành được "cái vỏ". Muốn Hồ Văn thực sự hồi sinh, Hà Nội cần nghĩ tới hoạt động văn hóa, giáo dục gắn liền với di tích. PGS.TS Đỗ Văn Trụ cho rằng việc chỉnh trang để trả lại giá trị cho Hồ Văn là hết sức cần thiết, tuy nhiên sau khi hoàn thiện công trình này, Trung tâm Văn Miếu cần quan tâm tới hoạt động văn hóa, di sản đa dạng để phát huy giá trị. Thời gian qua một số hội sách, hội chữ, trải nghiệm ở Hồ Văn được thực hiện khá tốt, nay cần thêm hoạt động phù hợp và hấp dẫn hơn nữa.

Thêm không gian văn hóa cho Thủ đô

Ông Lê Xuân Kiêu, Giám đốc Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học VMQTG cho biết, chỉ có 200 ngày để hoàn thành công việc tôn tạo, tu bổ Hồ Văn. Khoảng thời gian vô cùng gấp gáp để chỉnh trang đường đi lối lại trong khu vực hồ Văn, thi công các công trình làm đẹp hồ. Đối với gò Kim Châu, những người thực hiện cần hạ giải di dời các đồ thờ, tượng thờ và công trình thờ tự tự phát cũ do một số người dân xây trái phép trên đất di tích quốc gia đặc biệt. "Cho dù có dựng lên phương đình tại gò Kim Châu, chúng tôi vẫn bảo tồn bền vững hai cây si cổ thụ và hai bia đá vốn có", ông Kiêu nói.

Thay đổi đáng chú ý chính là việc xây chiếc cầu đá dẫn sang gò, tòa phương đình. Trước đây mỗi lần di chuyển sang gò đều phải dùng thuyền gây mất an toàn. Sau khi tạm dừng hoạt động khu thờ tự phát, Trung tâm đưa thuyền lên bờ để tránh rủi ro. Cầu đá là giải pháp tối ưu khi tu bổ hồ Văn, đặt ở phía Tây Bắc hồ. Cầu bằng đá xanh Thanh Hóa, dài gần 17m, rộng hơn 2m chia làm 5 nhịp lớn, 4 hàng chân cột. Mảng trang trí cầu gắn với truyền thống dân gian, lan can cầu cao 0,95m được bọc toàn bộ đá xanh đục thô.

Công trình kiến trúc duy nhất trên gò là tòa phương đình, xưa kia từng được nhắc tới với công năng là không gian vịnh thơ của sĩ tử.

"Phương đình ở vị trí trung tâm của gò nằm trên trục thần đạo của tổng thể khu di tích VMQTG, hướng quay theo hướng của các công trình chính trên tổng thể. Kiến trúc phương đình chồng diêm 2 tầng 8 mái đặt trên nền cao hơn so với mặt sân 0,45m. Kết cấu bộ khung gồm 16 cột gỗ, cột cái, cột quân bằng chất liệu đá để giảm thiểu các tác nhân gây hại như nắng, mưa cho hàng cột ngoài cùng; nền lát gạch Bát Tràng phục chế; chân tảng, bậc cấp bó vỉa chế tác bằng đá xanh Thanh Hóa; mái lợp ngói mũi hài", ông Lê Xuân Kiêu cho biết.

Cảnh quan sân vườn ở khu vực Hồ Văn cũng được thay áo mới. Toàn bộ nền sân được lát đá xanh Thanh Hóa, bề mặt đục nhám chống trơn, giữa các viên đá được xen kẽ trồng mạch cỏ rộng 5cm nhằm giảm bớt vẻ khô cứng để hòa nhập, gần gũi với cảnh quan thiên nhiên xung quanh. Ngoài ra còn có hạng mục xây dựng kè hồ, lan can đá.

Sau khi việc tạo dựng cơ sở hạ tầng tại Hồ Văn được hoàn thành, Hà Nội sẽ tiếp tục xây dựng kế hoạch cho các hoạt động văn hóa để nơi đây không chỉ mang tính chất gợi nhớ không gian xưa mà còn trở thành nơi sinh hoạt văn hóa của du khách và cộng đồng xung quanh.