Làm gì để sân khấu vượt qua "cuộc khủng hoảng lớn"?

Kịch nói đang thiếu dấu ấn

Trong Hội thảo "100 năm hình thành và phát triển nghệ thuật sân khấu kịch nói Việt Nam - Những vấn đề đặt ra, định hướng và giải pháp phát triển" vừa diễn ra cuối tuần qua, nhiều chuyên gia văn hóa nhận định: Nghệ thuật kịch nói Việt Nam 100 năm qua đã trưởng thành từ không đến có, từ nghiệp dư đến chuyên nghiệp, từ thô sơ đến hiện đại, từ tài tử chơi vui đến "soi đường cho quốc dân đi", "phò chính trừ tà". Nó sinh ra bằng tiếp biến văn hóa với phương Tây và thành "chiến sĩ cách mạng", gắn với con người làm nên lịch sử Việt Nam hiện đại và gắn kết với sân khấu truyền thống một cách sâu đậm, mang hồn cốt dân tộc Việt Nam.

Sân khấu Việt Nam hiện đại vì thế trở thành nền sân khấu được chuyên nghiệp hóa, có thời kỳ phát triển hoàng kim ở thập niên 70, 80 của thế kỷ XX, sân khấu sáng đèn hàng đêm, người xem chật kín rạp.

Tuy nhiên, từ cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI, sân khấu Việt nói chung, sân khấu kịch nói nói riêng đã rơi vào khủng hoảng người xem và bị ảnh hưởng nặng nề bởi đại dịch Covid-19.

Đạo diễn Lê Quý Dương, Ủy viên Ban chấp hành Hiệp hội Sân khấu thế giới ITI/UNESCO cho rằng: "Cần mạnh dạn thừa nhận rằng sân khấu kịch Việt Nam giai đoạn này, dù có những thành tựu nhất định, vẫn đang trong một cuộc khủng hoảng lớn với sự thiếu vắng những vở diễn có tầm vóc nhân bản và mang tính thời đại như ở giai đoạn trước. Đời sống sân khấu không còn sống động và dần chuyển hóa thành hai khu vực. Khu vực sân khấu kịch phía Bắc, với các nhà hát công lập gần như chỉ dựng vở theo chỉ tiêu, kế hoạch và phục vụ cho các kỳ hội diễn, hoàn toàn bằng kinh phí ngân sách nhà nước. Khu vực sân khấu phía Nam hình thành các nhóm sân khấu xã hội hóa của các nghệ sĩ trẻ, ngoài công lập, hoạt động bằng kinh phí tự thân".

NSND Trung Hiếu - Giám đốc Nhà hát Kịch Hà Nội thẳng thắn chỉ ra những tồn tại của sân khấu kịch hiện nay là một chuỗi liên hoàn những bất cập. Trước hết, việc thiếu hụt khán giả khiến cho nguồn thu từ việc bán vé của loại hình này hiện nay rất thấp, đời sống nghệ sĩ gặp nhiều khó khăn.

Tuy nhiên, theo NSƯT Xuân Bắc - Giám đốc Nhà hát Kịch Việt Nam, bên cạnh yếu tố chủ quan từ các đơn vị nghệ thuật chưa thực sự có hướng đi đúng, còn có nhiều cứng nhắc trong cách tiếp cận khán giả, thì yếu tố khách quan từ sự bùng nổ quá nhanh, quá mạnh của nền kinh tế thị trường cũng đã ảnh hưởng đến việc khán giả đi xem kịch, đặc biệt là kịch chính luận.

"Sức cạnh tranh của các loại hình giải trí hiện đại khiến sân khấu không còn sức hút như giai đoạn trước, dù những người làm sân khấu nghĩ đủ phương thức để kéo khán giả tới rạp", NSƯT Xuân Bắc nhận định.

Theo NSND Minh Ngọc (Sân khấu Lệ Ngọc) cho rằng, kịch nói đang thiếu những dấu ấn và phong cách sáng tạo riêng, thiếu tính đối thoại, phản biện từ cuộc sống. Kịch nói phải chạm đến góc khuất của những tấm gương hy sinh vì cộng đồng và dự báo một cuộc sống trong điều kiện bình thường mới người dân.

Sân khấu đem tới cho khán giả điều gì?

Theo đạo diễn, NSƯT Trần Lực, ông chủ của sân khấu tư nhân Lucteam thì khán giả không từ bỏ sân khấu mà các nhà hát chưa kéo được khán giả đến rạp bằng những vở diễn chất lượng.

"Không phải khán giả đang quay lưng lại với sân khấu mà là chúng ta (những người làm nghề) sẽ cho khán giả ăn món gì"- Đạo diễn Trần Lực cho biết.

Cùng quan điểm, NSND Minh Ngọc cho rằng, kịch nói Việt Nam phải có sự thay đổi, lột xác mạnh mẽ ngay từ hình thức dàn dựng, biểu diễn lẫn phương thức tiếp cận khán giả. "Đại dịch Covid-19 cũng là dịp cho nghệ sĩ sân khấu kịch nói nhìn lại và thích ứng để tồn tại. Trước mắt là đội ngũ làm nghề đúng nghĩa không thể buông xuôi mà phải chỉnh đốn ngay những mặt chưa làm được thông qua đề án cải tiến. Sớm kiến nghị với địa phương, tham mưu với chính quyền để giữ cho được những ưu thế đang có", NSND Minh Ngọc chia sẻ.

NSND Trung Hiếu thì cho rằng: "Việc sân khấu thiếu vắng khán giả, tôi nghĩ đó là sự thiếu hụt từ "gốc", từ "gốc" của nguồn "cung", từ "gốc của nguồn "cầu". "Cầu", theo NSND Trung Hiếu là khán giả, "cung" là nghệ sĩ. Trên thực tế, hai nguồn nhân lực "cung" và "cầu" này lại có mối liên hệ mật thiết với nhau. Tuy vậy, có một thực tế cần phải nhìn nhận thẳng thắn, đó là nguồn "cung" vẫn chưa đủ sức hấp dẫn, chưa đủ sức mạnh để kéo khán giả đến với sân khấu. Sự thiếu hụt nhân sự từ khâu kịch bản, âm nhạc, đạo diễn … đều là vấn đề bức thiết hiện nay", NSND Trung Hiếu nêu thực trạng.

NSND Trung Hiếu, nêu giải pháp, cần cân bằng cả "cung" và "cầu" để phát triển sân khấu kịch nói.

Theo NSND Trung Hiếu phải xây dựng đội ngũ khán giả trẻ cho sân khấu từ trong môi trường giáo dục của nhà trường. Những giá trị nghệ thuật truyền thống cần được đưa vào giảng dạy trên trường lớp, ngay từ khi còn nhỏ. Được sống và học tập trong môi trường có tính nghệ thuật, năng khiếu nghệ thuật và khả năng, trình độ cảm thụ nghệ thuật của thế hệ khán giả tương lai sẽ được định hướng và nâng cao theo thời gian. Nguồn "cầu" này sẽ là lượng khán giả tiềm năng chính trong hiện tại và tương lai của chính các Nhà hát", NSND Trung Hiếu nêu giải pháp.

Theo Thứ trưởng Bộ VHTTDL Tạ Quang Đông, trong năm 2022, Bộ VHTTDL sẽ triển khai đề án giới thiệu, quảng bá các tác phẩm sân khấu đến các địa phương, theo đó, sẽ tạo điều kiện cho sân khấu đến với khán giả nhiều hơn. Trong thời gian tới, sân khấu kịch nói nói riêng và sân khấu nói chung phải chú trọng áp dụng những kỹ thuật mới không chỉ về công nghệ ánh sáng, âm thanh mà còn là cách thức tiếp cận, dàn dựng để có những tác phẩm mang hơi thở thời đại. Đẩy mạnh công tác hợp tác quốc tế, phối hợp các đơn vị nghệ thuật nước ngoài để tạo cơ hội cọ xát, giao lưu và học hỏi những điểm mới, phát triển kỹ năng sáng tạo nghệ thuật; tăng cường công tác xã hội hóa sân khấu để tập trung được nguồn lực về con người, cơ sở vật chất, kinh phí nhằm đầu tư các tác phẩm sân khấu chất lượng đỉnh cao./.