(Tổ Quốc) - Vào khoảng thời gian này năm ngoái, Khalid Payenda vẫn là Bộ trưởng Tài chính của Afghanistan, giám sát ngân sách 6 tỷ USD - huyết mạch của một chính phủ là một trung tâm trong chính sách đối ngoại của Mỹ.
Bảy tháng sau khi Kabul rơi vào tay Taliban, Khalid trở thành tài xế taxi Uber tại Mỹ và làm việc với các con số hàng trăm USD thay vì hàng tỷ USD như trước.
Công việc này là cách ông chu cấp cho vợ và 4 đứa con sau khi đã dùng hết số tiền tiết kiệm khiêm tốn để hỗ trợ gia đình. Người đàn ông 40 tuổi nói: "Tôi cảm thấy vô cùng biết ơn công việc này. Có việc làm nên tôi không rơi vào tuyệt vọng."
Công việc là tài xế Uber giúp ông trang trải thu nhập cho gia đình tại Mỹ. Ảnh: Washington Post.
Giờ phút Taliban lên nắm quyền
Câu hỏi về chuyện gì đã xảy ra và ai là người có lỗi đã ám ảnh Payenda. Ông nghĩ rằng đó là các quan chức Afghanistan, "chúng tôi không có ý chí tập thể để cải cách, để làm việc nghiêm túc", những người Mỹ vì đã giao nước này cho Taliban và quay lưng lại với những giá trị lâu dài được cho là đã thúc đẩy cuộc chiến của họ và cả chính bản thân ông.
Ông Khalid đã từ chức Bộ trưởng Tài chính một tuần trước khi Taliban chiếm Kabul, khi Tổng thống lúc bấy giờ là Ashraf Ghani chỉ trích ông trong một cuộc họp công khai và sau đó nâng cao trách nhiệm riêng cho ông về việc không thực hiện một khoản thanh toán tương đối nhỏ cho một công ty Lebanon.
Payenda nhớ lại: "Ông ta rất giận dữ". Các phụ tá cho biết, tâm lý căng thẳng về sự ra đi của người Mỹ và những chiến thắng của Taliban đã khiến tâm lý Tổng thống Afghanistan trở nên bất ổn, thiếu tin cậy và nóng nảy. Thời điểm đó, Payenda không nghĩ rằng chính phủ sắp sụp đổ, nhưng cảm thấy mình đã mất lòng tin của tổng thống. Vì vậy, ông nhanh chóng lên máy bay đến Mỹ, nơi vợ và con, những người đã rời đi trước đó một tuần, đang chờ đợi ông.
Vào ngày 15 tháng 8 năm 2021, ngày chính phủ Afghanistan sụp đổ, ông Payenda thức dậy vào khoảng 2 giờ chiều và nhận được tin nhắn văn bản từ giám đốc quốc gia của Ngân hàng Thế giới ở Kabul. Ông trả lời lại: "Tất cả đã kết thúc, chúng tôi đã có 20 năm và sự hỗ trợ của cả thế giới để xây dựng một hệ thống hoạt động vì người dân. Chúng tôi đã thất bại. Tất cả những gì chúng tôi xây dựng là một ngôi nhà bằng các tấm thẻ đổ sập nhanh như vậy".
Hi vọng mong manh vào cải cách
Trước đó, ông đã bị cuốn vào công việc cũ với mong muốn giúp đỡ quê hương mà ông đã phải rời đi khi còn nhỏ. Vào năm 1992, khi ông mới 11 tuổi, pháo kích đã nổ ra tại khu phố Kabul nơi ông sống. Và cả gia đình đã rời khỏi nơi đó để đến Pakistan. Một thập kỷ sau, sau khi người Mỹ lật đổ Taliban, ông trở lại để cùng sáng lập trường đại học tư thục đầu tiên của Afghanistan.
Ông Khalid Payenda (bên trái) vào năm 2016. Ảnh: AFP.
Ông tin vào tất cả những điều mà người Mỹ nói rằng họ đang đấu tranh – vì dân chủ, quyền của phụ nữ, nhân quyền. Ông từng làm việc cho Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ và Ngân hàng Thế giới, và vào năm 2008, ông đến Mỹ lần đầu tiên, theo học tại Đại học Illinois với học bổng Fulbright.
Ngay cả trong những năm cuối của chiến tranh, sau khi mục tiêu của người Mỹ chỉ còn là rời khỏi chiến trường Afghanistan, Payenda là một phần của một nhóm nhỏ các nhà cải cách trẻ, được giáo dục ở phương Tây, những người vẫn tin rằng có thể xây dựng một quốc gia có năng lực và dân chủ.
Ông Payenda trở thành thứ trưởng tài chính Afghanistan vào năm 2016, quyết tâm sửa chữa một số quy hoạch kém khiến chính phủ không thể chi tới 50% ngân sách hàng năm. Vào thời điểm ông rời chính phủ vào năm 2019 và tạm thời chuyển đến Mỹ, ông đã giúp tăng số tiền chi tiêu lên hơn 90%.
Vào tháng 11 năm 2020, ông trở lại thủ đô của Afghanistan để thực hiện một dự án ngắn hạn cho Tổng thống Ghani và cha mẹ ông bị nhiễm Covid-19. Payenda cắt giảm công việc của mình và dành 13 ngày với họ trong phòng chăm sóc đặc biệt. "13 ngày tồi tệ nhất trong cuộc đời tôi," ông nói.
Bệnh viện đó - một trong những cơ sở công cộng tốt nhất ở Kabul - không thể mua được chiếc máy trị giá 200 USD để giúp mẹ ông thở và bà đã qua đời.
Vài tuần sau, Ghani đề nghị ông làm Bộ trưởng Tài chính. Vợ của Payenda và các đồng nghiệp cũ đã thúc giục ông từ chối lời đề nghị: Taliban đang thắng thế, người Mỹ rời đi, các vấn đề tham nhũng đang phức tạp và mối đe dọa ám sát là có thật.
Nhưng điều kiện ở bệnh viện và sự đau khổ của mẹ ông đã thuyết phục Payenda rằng ông phải nhận lấy công việc này. Chừng nào ông còn tin rằng vẫn còn một khả năng thành công mong manh, ông muốn cố gắng.
Hiện tại, ông nói với vợ rằng ông ước mình chưa bao giờ chấp nhận vị trí đó. "Tôi đã thấy rất nhiều điều xấu, và chúng tôi đã thất bại. Tôi là một phần của thất bại. Thật khó khăn khi bạn nhìn vào sự khốn khổ của người dân và bạn cảm thấy có trách nhiệm".
Hiện tại, bên cạnh việc làm tài xế Uber, ông Payenda cũng đồng giảng dạy một khóa học về chiến tranh và những nỗ lực tái thiết tại Đại học Georgetown với một đồng nghiệp người Mỹ từ Kabul. Công việc giảng dạy chỉ được trả 2.000 USD/một học kỳ, nhưng ông Payenda không làm điều đó vì tiền. Ông hy vọng rằng lớp học sẽ giúp các sinh viên của mình - các quan chức tương lai của Bộ Ngoại giao Mỹ và nhân viên cứu trợ - nhìn nhận xung đột từ quan điểm của những người nhận viện trợ.
Mục tiêu thật sự của Mỹ?
Các quan chức cấp cao của Mỹ phần lớn đã dời sự quan tâm khỏi cuộc chiến Afghanistan, cho rằng chính người Afghanistan đã để tình trạng hiện tại diễn ra. Phát biểu một ngày sau khi Kabul thất thủ, Tổng thống Biden nói: "Vậy điều gì đã xảy ra? Các nhà lãnh đạo chính trị Afghanistan đã bỏ cuộc và bỏ chạy khỏi đất nước. Chúng tôi đã cung cấp cho họ mọi công cụ mà họ có thể cần… Chúng tôi đã cho họ mọi cơ hội để xác định tương lai của chính họ. Những gì chúng tôi không thể cung cấp cho họ là ý chí chiến đấu cho tương lai đó."
Trong số những bí ẩn lớn nhất đối với Payenda là lý do tại sao các quan chức Mỹ đã ký thỏa thuận hòa bình với Taliban vào tháng 2/2020 nhưng lại không có sự tham gia của Chính phủ Afghanistan khi đó – chính phủ được nước Mỹ chi hơn 1 nghìn tỷ USD để cố gắng xây dựng. Ông cũng không thể hiểu tại sao các quan chức quân sự và nhà ngoại giao Mỹ lại có thể dễ dàng từ bỏ các nguyên tắc mà họ nói rằng đã chiến đấu cho nó như dân chủ và nhân quyền suốt nhiều năm qua.
Ông Payenda cũng chỉ trích quyết định của Tổng thống Biden trong việc giữ lại 3,5 tỷ USD từ khoản dự trữ 7 tỷ USD của ngân hàng trung ương Afghanistan dành cho viện trợ tại Mỹ trong khi người dân Afghanistan đang rơi vào cảnh nghèo đói tuyệt vọng.
