(Tổ Quốc) - Chiến lược tăng trưởng nhờ đầu tư mạnh vào cơ sở hạ tầng và nhận vốn tài trợ của Trung Quốc đã cho thấy rõ ràng những điểm hạn chế lớn ở châu Phi.
Chiến lược của Trung Quốc
Chiến lược tăng trưởng dựa trên việc đầu tư mạnh vào cơ sở hạ tầng chứ không phụ thuộc vào phát triển kinh tế và xã hội dường như đang bộc lộ những giới hạn tại châu Phi - nơi Trung Quốc đang đẩy mạnh áp dụng chiến lược này.
Được biết, chiến lược dựa trên lý thuyết cấp số nhân của Keynes. Theo đó, bất kỳ sự gia tăng nào về tổng cầu sẽ dẫn đến sự gia tăng nhiều hơn cho tốc độ tăng trưởng GDP. Nói cách khác, bất kỳ khoản đầu tư nào vào cơ sở hạ tầng sẽ tạo ra sự tăng trưởng, bất kể mức lợi nhuận kinh tế và xã hội thực sự của nó là gì.
Việc áp dụng lý thuyết này là lời giải cho hiện tượng Trung Quốc có thể duy trì tốc độ tăng trưởng kinh tế rất cao trong suốt 15 năm qua. Cho dù đầu tư cơ sở hạ tầng có quá nhiều hay dự án này diễn ra ở Trung Quốc hay ở nước ngoài, kết quả mang lại cho Bắc Kinh là như nhau.
Do đó, qua việc đầu tư tài chính cho cơ sở hạ tầng tại Châu Phi, Bắc Kinh đang muốn tạo ra sự gia tăng nhu cầu đối với hàng hóa và dịch vụ mà Trung Quốc sản xuất và do đó gia tăng GDP cho chính nước này.
Điều kiện để cung cấp các khoản vay hạ tầng này là dự án phải sử dụng gần như hoàn toàn hàng hóa và dịch vụ do nhà thầu Trung Quốc cung cấp. Cần nhớ rằng điều kiện ràng buộc này thường bị cấm đối với các thành viên thuộc tổ chức OECD/DAC (không bao gồm Trung Quốc) và chỉ có Pháp và Anh mới thực sự tuân thủ quy tắc này.
Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Thủ tướng Ethiopia Abiy Ahmed Ali. Ảnh: CGTN
Chiến lược phát triển dựa trên đầu tư cơ sở hạ tầng này được cựu nhà kinh tế trưởng Ngân hàng thế giới tại Châu Phi, Lin Yifu khuyến khích phát triển tại đây từ năm 2008. Tuy nhiên, các quốc gia châu Phi áp dụng mô hình kinh tế kiểu Trung Quốc - trong đó có Ethiopia - đều không xây dựng được 1 môi trường kinh tế tích cực như tại Trung Quốc.
Phải thừa nhận rằng, trong 20 năm qua (2000-2019) - theo kết quả của học thuyết cấp số nhân của nhà kinh tế học Keynes - tốc độ tăng trưởng trung bình hàng năm GDP của Ethiopia là khoảng 6%. Sự tăng trưởng vượt trội này một phần nhờ vào sự gia tăng đáng kể kim ngạch nhập khẩu, chủ yếu là để phục vụ cho các dự án cơ sở hạ tầng.
Tuy nhiên, so với cùng kỳ, tốc độ tăng trưởng của xuất khẩu (tăng trưởng 17% trong năm 2019), kiều hối, dự trữ ngoại hối, hoặc thậm chí đầu tư nước ngoài đều không thể cải thiện sự mất cân bằng ngày càng tăng trong cán cân tài chính. Đồng thời, các khoản nợ nước ngoài (gần 1/2 số nợ thuộc về Trung Quốc riêng trong năm 2019) cũng tăng đột biến. Chính phủ Ethiopia đã buộc phải hạ giá đồng birr 15% trong năm 2017.
Lời đề nghị xây dựng
Cả kế hoạch tăng trưởng và chuyển đổi đầu tiên (2009/2010-2014 /2015) và lần thứ hai (2015 /2016-2019 /2020) đều xây dựng dựa trên ý tưởng đầu tư vào cơ sở hạ tầng (đặc biệt là tuyến đường sắt Addis Ababa-Djibouti và chương trình điện khí hóa) để thu hút các nhà đầu tư nước ngoài đến các đặc khu kinh tế. Các hoạt động kinh tế tại đây sẽ đáp ứng mục tiêu xuất khẩu và giúp quốc gia thu lời từ các dự án cơ sở hạ tầng.
Khi được bổ nhiệm làm nhà kinh tế trưởng của Ngân hàng Thế giới, ông Lin Yifu đã có chuyến đi đầu tiên tới tới Ethiopia. Vào tháng 3/2011, một lần nữa với tư cách là đại diện của Ngân hàng Thế giới, ông đã đề nghị với Thủ tướng Ethiopia Meles Zenawi thành lập một 1 đặc khu kinh tế và sử dụng chủ yếu các nhà thầu xây dựng Trung Quốc.
Ông Lin cũng đề nghị thủ tướng Meles phát triển ngành công nghiệp giày dép với nguồn da thuộc được cung cấp dồi dào từ các trang trại gia súc, cừu, dê và lạc đà của Ethiopia. Ông khuyến khích thủ tướng Ethiopia đến thăm các nhà máy sản xuất giày dép ở Trung Quốc.
Vào tháng 8/2011, khi tham gia lễ khai mạc Đại học Mùa hè được tổ chức tại Thâm Quyến, thủ tướng Meles đã gặp Zhang Huarong, một chủ nhà máy sản xuất giày dép người Trung Quốc và mời ông Huarong tới đất nước mình.
Tháng tiếp theo, Zhang bay tới Ethiopia và ở lại trong một tuần. Trong thời gian này, ông Huarong nhận thấy rằng tiền lương cho công nhân giày da tại Ethiopia chỉ bằng 1/10 so với mức lương tại Trung Quốc trong khi nguồn da thuộc lại có sẵn và chất lượng tốt. Vào tháng 11, Thành phố Giày Quốc tế Huajian (Ethiopia) đã ra đời, với đôi giày Guess đầu tiên ra mắt vào tháng 5/2012.
Ngày nay, đối với các thợ đóng giày tại Huajian và các công ty khác, mọi hy vọng dường như đã tan vỡ. Nhu cầu giày dép tăng lên và các cuộc đình công đã khiến cho một số khách hàng danh tiếng của Huajian đã quyết định thay đổi nhà cung cấp. Hơn nữa, tuyến đường sắt giữa Addis Ababa và cảng Djibouti chuyên chở giày dép xuất khẩu hầu như không hoạt động được vì thiếu điện.
Mặc dù có những hạn chế này, giá trị xuất khẩu giày dép của Ethiopia lại tăng gấp ba lần kể từ khi Huajian xuất hiện. Nhưng tính tới năm 2018, kim ngạch xuất khẩu lĩnh vực này chỉ chiếm hơn 1% tổng kim ngạch xuất khẩu Ethiopia.
Ngược lại, lĩnh vực nhập khẩu giày dép lại phát triển mạnh trong cùng thời kì, trong đó có gần 90% lượng hàng từ Trung Quốc và con số này gấp 4 lần lượng hàng xuất khẩu trong năm 2018.
Cách tiếp cận cổ điển này từng được "những con rồng châu Á" áp dụng để phát triển. Ưu điểm của chiến lược này là hạn chế đầu tư vào cơ sở hạ tầng, hoặc ít nhất là quản lý các khoản đầu tư theo nhu cầu có thể phát sinh và chí ít sau khi nhu cầu trong nước đã thực sự phát sinh. Điều này đưa chúng ta trở lại câu chuyện của tuyến đường sắt.
Một báo cáo của IMF về Ethiopia công bố đầu năm 2020 đã thừa nhận các hạn chế của mô hình tăng trưởng theo định hướng đầu tư công. Có lẽ, các cố vấn Trung Quốc và Ngân hàng Exim của Trung Quốc nên kiểm tra lợi nhuận của một dự án đường sắt (hoặc thậm chí là tính khả thi thực tế) ngay trước khi rót tiền đầu tư.
Tuy nhiên, các bên liên quan đã hối thúc cả chính phủ Ethiopia (và cả giới chức Djibouti) về việc lựa chọn một giải pháp dường như rất tuyệt vời nhưng vô cùng đắt đỏ đối với các nước rất nghèo vì khả năng sinh lời rất hạn chế. Ethiopia hiện được xếp hạng là một quốc gia có nền tài chính có độ rủi ro cao.
Mục tiêu khó thành
Vào tháng 3/2019, Ethiopia tuyên bố sẽ xây dựng một con đường mới đến Berbera với sự hỗ trợ của Quỹ phát triển Abu Dhabi và DP World - hai tổ chức đang phát triển Cảng Berbera. Tuy nhiên, ngay từ năm 2015, Ngân hàng Phát triển Châu Phi đã lo ngại về hậu quả của sự cạnh tranh này và ảnh hưởng của dự án xây dựng này đối với tương lai của Djibouti.
Mặc dù các chi tiết khác nhau, câu chuyện về việc xây dựng tuyến đường sắt giữa Mombasa và Nairobi (được ủy thác cho một công ty Trung Quốc và được tài trợ bởi Ngân hàng Exim Trung Quốc) cũng diễn ra tương tự.
Khi chính phủ Kenya nảy ra ý tưởng nâng cấp tuyến đường sắt, việc xây dựng một tuyến đường sắt khổ tiêu chuẩn hoàn toàn mới không được coi là một chiến lược hợp lý về mặt kinh tế. Vào tháng 8/2013, một phân tích lợi ích chi phí đã đưa ra 4 phương án thay thế.
Đầu tiên là kế hoạch phục hồi mạng đường sắt hiện có; thứ hai là nâng cấp mạng hiện có lên tiêu chuẩn cao hơn nhưng vẫn giữ kích cỡ đường ray cũ; thứ ba xem xét nâng cấp mạng lưới hiện có lên một hệ thống kích cỡ tiêu chuẩn; và đề xuất thứ tư xây dựng tuyến đường sắt khổ tiêu chuẩn trên một tuyến mới (Chính phủ Kenya đã chọn phương án cuối cùng).
Phân tích so sánh về chi phí đầu tư và lợi ích dự kiến sau đó kết luận rằng một tuyến đường sắt tiêu chuẩn mới sẽ đòi hỏi tốc độ tăng trưởng cao gấp 3 lần hiện tại để dự án có khả năng sinh lời.
Mặc dù một mạng lưới đường sắt được cải tạo sẽ là lựa chọn phù hợp nhất về kinh tế và tài chính, chính phủ Kenya đã biện minh cho quyết định của mình rằng họ tin tưởng rằng tốc độ tăng trưởng GDP của nước này sẽ ở mức cao.
Các quốc gia châu Phi đang hứng chịu gánh nặng từ các khoản nợ công lớn chắc chắn phải chịu trách nhiệm về khoản nợ của nước mình, nhưng Trung Quốc và Ngân hàng Thế giới - những nhân tố đã thúc đẩy các nước này và hứa hẹn về sự thành công của mô hình phát triển kinh tế kiểu Trung Quốc mà không xem xét yếu tố phù hợp của dự án trong bối cảnh thực tại của từng đất nước - cũng phải gánh trách nhiệm phần lớn, nếu không muốn nói là trách nhiệm chính.
Chiến lược tăng trưởng nhờ đầu tư mạnh vào cơ sở hạ tầng và nhận vốn tài trợ của Trung Quốc đã cho thấy rõ ràng những điểm hạn chế khi chiến lược này thường không đánh giá chính xác mức độ phù hợp và khả năng sinh lời của các dự án.
