“Ngân hàng cây xanh” TreeBank và câu chuyện lạ: Không cần đất cũng có thể trồng rừng

“Vườn ở khắp nơi”

Viện nghiên cứu truyền thông và phát triển - TreeBank là một Chương trình quản lý bởi Viện nghiên cứu Truyền thông phát triển (RED Communication), bắt đầu từ tháng 8/2021 với sự hỗ trợ ban đầu bởi Đại sứ quán Canada.

Ông Robert Bissett Tham tán chính trị, Thông tin văn hoá của Đại sứ quán Canada tại Việt Nam:

“Tôi đang ở một tỉnh rất đẹp của Việt Nam - Lâm Đồng. Tôi ở đây cùng với đối tác Viện nghiên cứu Truyền thông phát triển (RED Communication) để trồng cây. Chúng tôi ở đây, làm việc với cộng đồng địa phương trong dự án “Vườn ở khắp nơi”, hỗ trợ trồng cây gây rừng với mong muốn góp phần làm cho Việt Nam xanh hơn.” 

Tiền thân của TreeBank là sáng kiến cộng đồng “Vườn ở khắp nơi” do chị Phan Diệu Linh khởi xướng ở Đà Lạt năm 2019 với suy nghĩ, không nhất thiết phải có đủ nguồn lực mới có thể trồng cây, cần một tư duy giải phóng, “tôi” thành “chúng ta” để tạo ra giải pháp mới trồng cây hiệu quả với giá trị chia sẻ.

Từ những trải nghiệm thực tế, TreeBank đã nhận ra một số thực trạng hiện nay như chưa có quỹ cây giống, hoặc chương trình trồng cây chuyên nghiệp, tập trung; Chưa có nhịp cầu doanh nghiệp và cộng đồng theo cơ chế “tạo giá trị chung”, cùng với đó chi phí trồng cây còn cao…

Đặc biệt, theo nhận thức thông thường, mọi người cho rằng cần phải có đất thì mới trồng cây. Tuy nhiên, giá trị cốt lõi của TreeBank là không nhất thiết phải có đất. Bất cứ ai cũng có thể trồng cây một cách chủ động ở những nơi thích hợp, hoặc chia sẻ cây giống đến những người trồng cây tự do ở khắp nơi, thoát khỏi những khuôn mẫu, giới hạn của việc sở hữu cây vườn.

Từ những lý do kể trên, đến năm 2021, TreeBank phát triển từ sáng kiến “Vườn ở khắp nơi” với mô hình có phạm vi toàn quốc, trở thành một nhịp cầu tạo giá trị chung giải quyết các tình trạng trên, góp phần cải thiện môi trường và tạo sinh kế bền vững.

TreeBank ứng dụng các sáng kiến truyền thông, marketing, lồng ghép lợi ích giữa doanh nghiệp và cộng đồng để tạo nguồn quỹ cây giống đầu vào. Đối với đầu ra, mỗi năm quỹ mở 2 đợt 2 đợt vào 2 mùa trồng cây (mùa xuân và mùa mưa – tháng 2 và tháng 6 dương lịch) phân phối cây giống cho bà con và các đối tác địa phương.

Xét về việc trồng rừng nói chung, chi phí trong 3 năm đầu tiên để giúp duy trì sự sống của cây không hề rẻ cũng như tốn nhiều công sức, dễ dẫn đến tình trạng cây bị chết. 

Với chương trình của TreeBank, khi đưa cây vào các vườn sẽ có tỉ lệ cây sống rất cao, bởi cây nhận được sự chăm sóc tận tâm. Khi đặt cây vào đất có chủ, sự liên kết rất lớn. Khác với phủ xanh đất trống đồi trọc bởi vì ở đó có con người, người chủ, những người nhận cây. Những điều này dù rất đơn giản nhưng lại tạo ra những kết nối, từ đó làm nên sự bền vững cho dự án.

Hơn hết, động lực của TreeBank nằm ở việc giống trao đi không chỉ mang lợi ích cho môi trường mà còn mang ý nghĩa tích cực về mặt sinh kế, giúp đồng bào có nguồn lực ban đầu để vươn lên thoát nghèo.

Dự án hoạt động theo cơ chế trung gian do RED điều phối, ứng dụng lý thuyết tạo giá trị chung giữa bên góp cây và người trồng để tối ưu hoá chi phí (giảm 50% so với các mô hình khác) cùng với hình thức "trao quyền sở hữu", tặng cây giống giải quyết bài toán kinh tế - xã hội nhằm khuyến khích người trồng chăm sóc cây chu đáo, có trách nhiệm nên đạt tỷ lệ cây phát triển > 95%.

Cùng với đó, TreeBank cũng hoàn thiện cơ chế cho - tặng, quy trình quản lý dự án, gây quỹ, thực hiện báo cáo công khai và cam kết hậu kiểm, báo cáo giữa các bên. Nguồn cây giống và các hoạt động của TreeBank với sự tham gia của các doanh nghiệp, các tổ chức, báo chí, cá nhân hảo tâm đồng hành và đóng góp.

Với mỗi dự án, TreeBank phát động chiến dịch gây quỹ và thiết kế các sáng kiến. Trong đó, TreeBank chịu trách nhiệm toàn bộ về khoản đóng góp, cam kết rót 100% cho việc mua cây giống và trao đến tay người nhận, bao gồm cả trách nhiệm lựa chọn người nhận và giám sát quá trình trồng và chăm sóc cây sau này.

“Tôi là người dân nhận cây trồng, đại diện cho bà con, rất cảm ơn và hứa sẽ trồng cây, chăm cây tốt. Sau này cây trồng đến vụ thu hoạch, nếu có bà con trong thôn, trong buôn muốn chia sẻ cây trồng thì chúng tôi hứa sẽ ủng hộ để bà con cùng trồng, cùng phát triển kinh tế xã đi lên.” - một người dân tại địa phương được TreeBank hỗ trợ vui mừng cảm ơn những đóng góp mà dự án mang lại.

"Đáp đền thiên nhiên"

Sau 2 năm vận hành, TreeBank đã triển khai 5 dự án chính tại Hòa Bình, Sơn La, Đắk Lắk, Lâm Đồng (và nhiều gói tài trợ lẻ) với số cây giống huy động, phân phối vào khoảng 90.000 cây (trung bình 1$/cây) – với tỷ lệ cây lên >95%. 

Bên cạnh những hoạt động gây quỹ, tổ chức sự kiện trao tặng cây, TreeBank còn có các sáng kiến, hoạt động nhân văn, nâng cao nhận thức cộng đồng và trách nhiệm xã hội doanh nghiệp.

Đồng thời, TreeBank cũng đã tham vấn, nghiên cứu, thí điểm cơ chế TreeBank, doanh nghiệp và cộng đồng tạo giá trị chung, trích % giá trị các sản phẩm, dịch vụ đóng góp cho quỹ cây giống. 

Ngoài ra, có thể kể đến các hoạt động cộng đồng khác TreeBank đã triển khai như hoạt động truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng thông qua các kênh online và offine, thực hiện chuỗi bài viết cung cấp thông tin về cây, các nhân vật trồng cây truyền cảm hứng hoặc những thông tin hữu ích.

Chị Rơ Ông Môn Len Na (Lạc Dương - Lâm Đồng) chia sẻ những giá trị lâu dài mà dự án có thể mang lại về việc thay đổi nhận thức cho thế hệ tương lai: “Thông qua việc trồng cây, chúng ta có thể giáo dục được những thế hệ trẻ, cụ thể hơn là tôi có thể dạy cho những đứa con của mình cách trồng và chăm sóc cây. 2, 3 năm hoặc sau này con có thể thấy cái cây chính tay mình trồng, lớn lên sẽ đem lại vẻ đẹp lợi ích cho khu vườn. Từ đó con sẽ yêu việc trồng cây, từ yêu sẽ biết bảo vệ.”

Với tiềm năng phát triển của một chương trình mới nhưng có định hướng phù hợp với xu hướng phát triển bền vững và môi trường - xã hội trong bối cảnh tại Việt Nam và toàn cầu, TreeBank không ngừng phát triển, cụ thể hoá cơ chế, quy trình hoạt động cũng như thiết kế các giải pháp, sáng kiến hợp tác đa bên, với những mục tiêu xác định như sau:

- Tiếp tục phát triển TreeBank theo định hướng mô hình phi lợi nhuận có tính chuyên nghiệp, hiệu quả, bền vững.

- Vượt khỏi chức năng thuần túy là nhịp cầu trao - nhận cây. Với giải pháp truyền thông phát triển, TreeBank thực hành lồng ghép các giá trị giáo dục, nhân văn, nâng cao nhận thức cộng đồng và trách nhiệm xã hội doanh nghiệp (CSR) nhằm bảo vệ môi trường và đóng góp cho tiến trình phát triển bền vững tại Việt Nam với tinh thần "đáp đền thiên nhiên"

- Ứng dụng mô hình "Tạo giá trị chung" trong các sáng kiến doanh nghiệp đồng hành cùng TreeBank để mang đến lợi ích đa bên trong mối quan hệ doanh nghiệp - khách hàng - cộng đồng.

- Đối tượng chủ đạo được trao tặng cây là các chủ vườn rừng tư nhân, trong đó bao gồm cả cây cảnh quan và cây sinh kế. TreeBank xác lập mục tiêu số lượng trung bình tối thiểu đạt 100.000 cây mỗi năm.

TreeBank vẫn đang trong quá trình hoàn thiện mô hình, phát triển hệ sinh thái, mạng lưới bạn đồng hành…với mục tiêu TreeBank trở thành quỹ cây giống và tổ chức kiến tạo, triển khai các giải pháp, sáng kiến xanh, kết nối doanh nghiệp và cộng đồng. 

Bộ máy TreeBank vận hành bằng nguồn kinh phí đóng góp độc lập của RED và các đối tác, bằng các nguồn thu khác như dịch vụ truyền thông, thương hiệu,... Trong 2 năm hoạt động, TreeBank nhận được sự tin tưởng, đồng hành và lan toả của rất nhiều doanh nghiệp và đối tác: Ngân hàng Quân đội MB Bank, Ví MoMo, OMverse…  Bên cạnh đó là sự đồng hành của những tổ chức xã hội địa phương và nhiều nhóm cộng đồng. 

Các phương thức đóng góp có thể kể đến như khoản đóng góp không chỉ định dự án, khoản đóng góp chỉ định vào 1 dự án cụ thể và các phương thức khác tùy theo sự trao đổi, thống nhất với TreeBank.

TreeBank là một câu chuyện có thể kéo dài và tiếp nối, một mô hình có thể phát triển về lâu dài. Trong những giai đoạn tới, RED sẽ tăng cường thêm nhân sự chất lượng để tiếp tục phát triển chương trình, nhằm kết nối, mở rộng mạng lưới tìm kiếm bên cho - bên nhận, đặc biệt là các doanh nghiệp lớn, quan tâm đến CSR, sẵn sàng quyên tặng cây, đồng thời cũng đi theo các kênh cá nhân để tận dụng sức mạnh của số đông.